Коллизиялық ереженiң құрылымы және оның түрлерi

 

Коллизиялық ереже халықаралық жеке құқықта қолданылатын күрделi ереже болып табылады. Оның жағдайын түсiну үшiн, бiрқатар өзiне тән ерекшелiктерi бар коллизиялық ереженiң құрылымын қарастыру қажет. Коллизиялық ереженiң ерекше табиғаты олардың құрылымының және оны қолданудың ерекшелiктерiн алдын ала айқындайды.

Әрбiр коллизиялық ереже басқа жай құқық ережелерге қарағанда екi бөлiмнен тұрады. Коллизиялық ереженiң екi элементтен құрылуы екi бөлiктен құрылатын гипотеза және диспозиция немесе гипотеза және санкция жалпы ереженiң құрылымына сәйкес келедi. Құқық теориясында әдеттегi үш элементтiк құрылым (гипотеза, диспозиция, санкция) тек әрекет ететiн құқықты логикалық тұрғыдан талдау арқылы құрылатын логикалық ереженi сипаттайды. Ал нормативтiк актiнiң мәтiнiнде көрiнiс тапқан, шын мәнiнде, нақты құқықтық ереженiң екi элементтiк құрылымы болады (гипотеза, санкция).

Сонымен, коллизиялық ереженiң құрылымын қарастырайық. Оның бiрiншi бөлiгi коллизиялық ереженiң көлемi болып табылады, ол коллизиялық ереженiң қандай құқық қатынасында қолданылатыны туралы анықтайды. Мысалы: меншiк құқығы, отбасы құқығы.

Коллизиялық ереженiң екiншi бөлiгi коллизиялық байлам (қағидат, бекiту формуласы) деп аталады. Байлам – бұл тиiстi қарым-қатынаста қолданылатын заңға не құқықтық жүйеге нұсқау, яғни қай елдiң заңын қолдану қажеттiлiгiн көрсетедi. 

Коллизиялық ережелерде кездесетiн байламдардың келесi түрлерi бар:

Lex personalis – жеке тұлғаға байланысты ереже. Оның өзi екi түрде қарастырылады:

1) Lex patriae – азаматтыққа байланысты заң;

2) Lex domicilii – тұлғаның тұрақты тұру жерiне байланысты заң.

Lex societatis – бұл заңды тұлғаның ұлтына байланысты байлам. Бұл байлам, егер заңды тұлға бiр елде тiркелген болып, екiншi мемлекетте жұмыс iстеп, ал оның бас органы үшiншi мемлекетте қызмет жасаса, сонда оның ұлтын анықтау қажет. Сонымен, заңды тұлғаның ұлтын анықтау үшiн осы төрт iлiмге, қағидатқа сүйенемiз:

1) инкорпорация немесе тіркелу қағидасы – заңды тұлға қай мемлекетте тiркелсе, онда сол мемлекеттiң заңы қолданылады;

2) отырықшылық қағидасы – заңды тұлғаның бас органы қай мемлекетте орналасса, онда сол мемлекеттiң заңы қолданылады;

3) қызмет ету қағидасы – заңды тұлға қай мемлекетте нақты жұмыс iстесе, сол мемлекеттiң заңы қолданылады;

4)бақылау теориясы – бiр мемлекетте орналасқан кәсiп-орынның құрылтайшысы қай мемлекеттiң тұлғасы болса, сол мемлекеттiң заңын негiз ретiнде алады.

Lex voluntatis – бұл байлам бойынша шарт тараптары, өз ерiктерi бойынша бiр мемлекеттiң заңнамасын таңдауға құқылы.Тараптар қай мемлекеттiң заңын қолданатын шартта нақты көрсету керек.

 Lex loci contractus – бұл коллизиялық байлам шарт қай елде бекiтiлгенiн анықтау керек кезде пайда болады. Бұл байлам бо-йынша, шартқа қай мемлекетте қол қойылса, онда сол мемле-кеттiң заңы қолданылады. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сыртқы экономикалық мәмiле бойынша шартқа қол қойған жақтардың құқықтары мен мiндеттерi қол қойыл-ған жердiң заңнамасымен анықталады. Бiрақ заң бойынша тараптарға құқық таңдау еркiндiгi берiлген.

 Lex venditoris – бұл байлам бойынша сатушы тұратын мемлекеттiң заңын қолдануды қарастырады. Бұл байлам сырт-қы экономикалық мәмiлелерiне тән.

 Lex rei sitae – бұл коллизиялық қағидат меншiк құқық саласында қолданылады. Бұл ереже бiр мемлекетте, белгiлi бiр затқа меншiк құқығын анықтауда көмек көрсетедi. Қазақстанның заңнамасында мүлiк қай мемлекетте орналасса, сол мемлекеттiң заңнамасымен меншiк құқығы анықталады. Бiрақ егер мүлiк мұра ретiнде қарастырылса, онда мұрагердiң соңғы тұрғылықты жерiнiң заңнамасымен реттеледi. 

Lex loci delictii commissii – бұл коллизиялық байлам құқық бұзушылық жасалған жердiң заңнамасына байланысты. Яғни, сот қай мемлекетте зиян келтiрiлген болса, онда сол мемлекеттiң заңнамасымен iстi қарастырады.                        

Іех Іосі 1аbогis және Іех Іосі delegationis - жұмысты атқару орнының және және басқарушы ұйымның орналасқан жерінің заңы–текарнайы сипатқа ие коллизиялық нормалардың бірі, көрінісі оның көбіне еңбектік қатынастарға тән. Олар еңбек қатынастарды реттеуге бағытталған.

Іех Іосі орегаtіоnіs- негізгі қызметті атқару орнының заңы-бұл қағида заңды түлғаның қызметінің атқарылу жері, яғни сол мемлекеттің заңнамасымен реттелетіндігін көрсетеді және заңды тұлғаның жеке мәртебесі қағидасымен жұмыс істейді.

Lex loci selebrationis – бұл байлам отбасы құқығында қолданылады, яғни қай мемлекетте неке қиылды сол мемлекеттiң заңы қолданылады.

 Lex fori – сот заңы, яғни дау қай мемлекетте қарастырылса, онда сол мемлекеттiң заңы қолданылады. Бұл қағидатқа сәйкес сот қатынастағы шетел элементiне қарамастан, өз елiнiң заңнамасын қолданады.

Ту заңы (Іех bandeгае).Жүктерді тасымалдау мен оларды басқару қатынастарын реттегенде су немесе әуе кемелеріндегі қай мемлекеттің ту астында болуына байланысты қатынастарды реттейтін қағида.

Төлем валютасынын заңы (Іех monetae) - аталған қағида бойынша валюталық шарттық міндеттемелерде қай валютада шарт жасалса, сол мемлекеттің заңнамасы қолданылады.

 

Жоғарыда аталған байлам формулаларына сәйкес қарым-қатынастардың қолдануға жататын мемлекет құқығымен заңды немесе фактiлi түрде байланысын ескередi.Тәжiрибеде шетел элементiмен шиеленiскен қарым – қатынасты ұлттық құқық ережелерiне бағындыру мысалдары кездеседi. Бұл ұлттық заңның қолдану шектерiн кеңейту, өзiнiң заңды және жеке тұлғалардың құқықтарын қорғау мен қызметiн жеңiлдетуге тырысуымен түсiндiрiледi.

Коллизиялық ережеде байлам өз бетiнше болуы мүмкiн емес және ол көп жағдайда көлемге байланысты болады. Бұл элементтер арасында белгiлi бiр байланыстар болады, ол қай елмен қатынас тығыз байланысты, сол елдiң құқығына сiлтеме жасайтын коллизиялық формулаға сiлтеме жасаудың мақсаттылығын танудың кең өрiс алуынан байқаймыз.

Коллизиялық байламдар қатарына кейбiр жағдайда қатынас тараптарымен таңдалған елдiң құқығына бағынатын ерiк автономиясын жатқызады. Бiрақ бұл бiр жағынан ұқсас, екiншi жағынан әр түрлi құқық институттарын теңестiру дұрыс емес болып табылады. «Ерiк автономиясы» кейбiр ғалымдардың айтуы бойынша (мысалы Л. П. Ануфриева) коллизиялық байламдардың түрi болып саналмайды, ол қолданудың өзiне тән ерекшелiктерi бар, кең мағынаға ие қолдану шарттары басқаша болатын, халықаралық жеке құқықтағы дербес құқықтық институт болып табылады. «Ерiк автономиясы» – бұл коллизиялық байламдарды анықтау және оны тiркеу тәсiлiнiң құқықтық алғышарты болып табылады.

Қазiргi халықаралық жеке құқықта коллизиялық нормалар көп түрлi және көп санды болып табылады. Оларды түрлерге бөлудiң критерийлерi көп. Бұл ерекшелiктер, халықаралық байланыстар кезiнде пайда болатын қатынастар топтардың ерек-шелiктерiн айқындайды және осы нормалардың тәжiрибеде қолдану кезiнде зор маңызға ие.

Ең бiрiншiден, халықаралық-құқықтық бірізділендірілуге бағытталған, ұлттық заңдармен бекiтiлген және халықаралық шарттармен көзделген коллизиялық нормаларды айыра бiлу қажет. Олардың арасындағы айырмашылықтар олардың әрекет ету аясымен және оларды қолдану тәртiбiнен байқалады. Халықаралық шарттармен бекiтiлген коллизиялық ереженiң әрекет ету аясы, бұл шарттар қатысушылардың барлығының қолдануына байланысты кең болады. Ал құқық қолданушы органдардың және құқық қолданушы тәжiрибенiң ерекшелiктерi екеуiнiң арасындағы айырмашылықты одан әрi нығайта түседi. Бiрақ, iшкi заң ережелерi мен халықаралық-құқықтық шарт ереже-лерiнiң болуы қайнар көздердiң, яғни осыдан туындайтын тұжырым халықаралық жеке құқық ережелерiнде де, екi жақтылық сипатына алып келмейдi, себебi бұл iшкi заң пайдасына, халық-аралық құқықтық шарт ережелерiн басшылыққа алмауға алып келедi. Көп жағдайда мемлекет өзi дербес коллизиялық ереже массивiн қалыптастырады. Бiрақ, қазiргi кезеңде, ерекше маңызға халықаралық құқықтық құралдар арқылы коллизиялық құқықтық реттеу, шарттық тәртiп арқылы реттеу дамуда. Ол мемлекеттердiң, бiртұтас халықаралық жеке құқықтағы коллизиялық және өзге де ереженiң, сәйкес халықаралық шарттарды қабылдау және дамыту, ұлттық құқықтық ереженi бірізділендіру атына ие болды.

1)Маңызды сараланудың бiрi коллизиялық байлам нысанына байланысты саралану болып табылады. Бұл белгi бойынша коллизиялық ережелердi бiр жақты және екi жақты деп екi топқа бөледi. Бiр жақты – бұл қолдануға жататын елдiң қазақстандық, немiс, ағылшын құқығын тiкелей атайтын байлам нормасы. Бiр жақты ереже әдетте өз елiнiң құқығын қолдануды белгiлейдi. Мысалы, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 1104-бабының 3-тармағында былай делiнген: «Қозғалмайтын мүлiкке қатысты мәмiленiң нысаны – осы мүлiк орналасқан жердегi елдiң құқығына, ал Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiзiлiмге енгiзiлген қозғалмайтын мүлiкке қатысты болса, Қазақстан Республикасының құқығына бағынады». Бiрақ бұған қарамастан, екi жақты ережелер кең тарал-ған.

Екi жақты коллизиялық ереже нақты мемлекеттi атамайды. Оған құқықты таңдауға мүмкiндiк беретiн, жалпы белгiнiң болуы тән. Мысал ретiнде, ҚР АК-не сәйкес, «мұрагерлiк бо-йынша қатынастар ... мұра қалдырушының соңғы тұрақты тұрғылықты жерi болған елдiң құқығы бойынша анықталады». Бұл ереженiң байламы, жалпы белгiсi ретiнде: «мұра қалдырушының соңғы тұрақты тұрғылықты жерiн көрсетедi».

2)Реттеу тәсiлi бойынша коллизиялық ережелер императивтi, диспозитивтi, баламалы болып үш топқа бөлiнедi.

Императивтi ережелер – түпкiлiктi, азаматтық құқықтық қатынастардың тараптарымен өзгертiле алмайтын құқықты қолдануға қатысты ұйғарымдар.

 Диспозитивтi ережелер – құқықты таңдау бойынша жалпы тәртiптi бекiте тұра, тараптарға оны басқа тәртiппен өзгерту мүмкiндiгiн бередi. Диспозитивтi ережелер әдетте тараптар құқығы, егер тараптардың келiсiмiмен өзгеше көзделмесе және т.б. нысандарда, көрiнiс табады. Мысалы, ҚР АК-нiң 1108-бабының 2-тармағына сәйкес: «Егер тараптардың келiсiмiнде өзгеше көзделмесе, мәмiленiң нысанасы болып табылатын мүлiкке заттық құқықтардың пайда болуы және тоқтатылуы, елдiң осы мәмiле бағындырылған құқығы бойынша анықталады».

 Баламалы ережелер – мазмұнында, ереже көлемiнде көзделген, жеке құқықтық қатынасқа қолданылатын құқықты таңдауды көздейтiн бiрнеше ережелерi бар нормалар. Құқық қолданушы орган және тараптар онда көзделгеннiң әрқайсысын қолдана алады. Бiрақ, көрсетiлген тәртiптердiң бiреуi бо-йынша қатынас реттелуi жеткiлiктi болады. Мысалы, мәмiленiң нысаны ол жасалған жердiң құқығына бағынады. Алайда шетелде жасалған мәміленi, егер Қазақстан Республикасы құқы-ғының талаптары сақталса, нысанының сақталмауы салдарынан жарамсыз деп тануға болмайды. Яғни, шетелде жасалған мәмiле нысанына екi баламалы байлам қолданылады: оның жасалу жер заңы және Қазақстан Республикасы құқығы.

Баламалы ережелер халықаралық жеке құқықта салыстырмалы түрде жақында пайда болған құбылыс болып табылады. Оның пайда болуы халықаралық байланыстардың дамуы, соңғы кездерде бұл құқықтық саланың дамуымен соның iшiнде әр түрлi құрылымдардың күрделенуi, реттелетiн қатынастардың ерекшелiктерiн ескеруге негiзделген, көлемдердiң және байламдардың бөлшектелуiмен тығыз байланысты.

3) Коллизиялық ереженiң мәнiне қарай: генералды (басты) және субсидиарлы (қосымша) болып екi топқа бөлiнедi. Бас ереже – қолданудағы артықшылыққа ие, қолданылатын құқықты таңдау кезiндегi басты ереже. Мысалы, егер Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, шарт тараптардың келiсi-мiмен таңдалған елдiң құқығымен реттеледi. Мұндағы басты ереже Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде өзгеше көзделмеуi қажет. Субсидиарлы ереже – басты ережемен байланысты бiр немесе бiрнеше құқықты таңдау ережелерi, ол басты ереже белгiлi бiр себептерге байланысты қолданылмаған жағдайда қолданылады. Сонымен қатар, субсидиарлы ережелер бiрiншi, екiншi, үшiншi және т.б. дәрежелi болып бөлiнедi. Басты және барлық дәрежелi субсидиарлы ережелер бiр-бiрiмен тығыз байланысты болып, iшкi байланысқа негiзделген өзiнше ереженiң бірлігін құрады. Мысалы, ҚР АК-нің 1112 б.және 1113 б. т.б.

4) Сонымен қатар, коллизиялық ережелер құқықтық қатынастың күрделiгiне байланысты бөлiнедi. Олар: жалпы және арнайы болып бөлiнедi. Жалпы коллизиялық ережелер қатынастың мәнiне қолданылатын құқықты анықтайды. Ал арнайы ережелер бұл қатынасты жүзеге асыру барысында туындаған қосымша сұрақтарды шешуге арналған құқықтық қатынасты бекiтедi. Жалпы және арнайы коллизиялық ережелер жүйесiн қолдану қажеттiлiгi, бiрнеше мемлекет аумағында орындалатын шарттарды қарастырғанда пайда болады мысалы, (тасымалдау шарты). 

Қазақстан Республикасы үшiн ТМД-ға мүше мемлекеттердiң құқығын унификациялау мәселесi ерекше маңызды болып табылады. Бұл халықаралық жеке құқық мәселесiн шешетiн жағдай. Қазiргi кезде осы мәселенi шешуге 1995 жылы 13 мамырда қабылданған ТМД елдерi үшiн заңнама актi ретiнде ұсынылған Үлгiлi азаматтық кодекс мүмкiндiк бередi. Осындай актiлердiң шығарылуы бiртұтас құқық кеңестiгiн жасауға мүмкiндiк бередi. Сонымен қатар, құқық таңдау мәселесiн жеңiлдетуге мүмкiндiк бередi. 

5)Коллизиялық ереже географиялық мәні бойынша бөлінеді

Интерлокалды коллизия

Бірнеше мемлекеттердің шекаралары бірнеше әкімшіліктік округтерге бөлінген, оның әрқайсысын өзінің заңнамалары бар. Бұл жердің критериі таза географиялық Италияның орта ғасыр кезеңіндегі, «республикалар» деп аталатын әр қалаларында (Венеция, Греция) статут деп аталатын өздерінің заңнамалары болған. Осығын байланысты Ежелгі Франция жайында айтуға болады, яғни онда әр провинция өздерінің әдет-ғұрыптарына бағынған. Бүгінгі күннің өзінде Эльзас және Лотарингии,

 – герман шығуынан, құқықтық әрекет етуі Францияның басқа да провинцияларында қолданылатын құқықтан айтарлықтай өзгерістері бар. Бұл феномен колониялды шекараларда әрекет ететін, бірдей заңдармен метроломий заңдарының болуы колониялдық дәуірде байқалған болатын. Колониялар тәуелсіздік алғаннан кейін, өткен колониялар мен өткен колонияларды державалар арасында қатынастар туындап, интерлокалды коллизиялар халықаралыққа айналды.

Қазіргі уақытта интерлокалды коллизия әдетте федералды құрылым мемлекеттерінде пайда болады – Құрама Штаттарда және де Кеңес Одағында Американ штаттарының әрқайсысында, оларды ол елу, өздерінің жеке заңнамалары бар, ал сонымен қатар өздерінің халықаралық байланыстары бар. Сонымен қатар Кеңес Республикаларының әр он бесінде ішкі мемлекеттік коллизия заңдарын туғызатын, өздерінің заңнамалары бар.

Ішкі мемлекеттік және халықаралық коллизия заңдарының ұқсастығы туралы және сонымен бірге ішкі мемлекеттік коллизиялары халықаралық және құқықпен реттеледі деп айтуға болады ма? Осы сұраққа қарсы жауап беру керек деп ойлаған жөн, өйткені айтарлықтай өзгерістер бар: ішкі мемлекеттік коллизияда федералды бірліктен жоғары тұратын (мысалы, АҚШ-тың Жоғарғы соты) әрқашанда өзінің билігі немесе ішкі мемлекеттік коллизияны (СССР) реттейтін заңы бар.

ә) Интерперсоналды коллизия

Интерперсоналды коллизияның интерлокалды коллизиядан айырмашылығы ол әртүрлі әлеуметтік топтардың болуына байланысты. Яғни бұл жердің критериі болып шекараның құрамында болушылық емес, ал этникалық топқа немесе дін тұту болып отыр. Осы типтілік мысал – Оңтүстік Сахара және Таяу Шығыста кездеседі.

Тәуелсіздікті жаулап алғаннан кейін ғана тек бірнеше африкалық елдер, Сенгал немесе Рабон сияқтылар өздерінің заңнамаларын бір ізге келтіреді. Ал басқа колониялды дәуірдегі елдердің әр түрлі құқықтық жүйелер өз жалғасын тапқан болатын. Әрине, осы құқықтық жүйенің болуы интерперсоналды коллизияның пайда болуына әкеп соқтырды. Негізгі түрі ол өткен колониялды державалардың құқықтық нормасын анықтайтын, басқа жақтан қарағанда, жергілікті әдеп-ғұрыптардың азаматтық мәртебесі, «қазіргі заманға сай мәртебесі» арасындағы коллизия.

Бұл коллизиялар әр түрлі әдістермен шешіледі. Ал бір мемлекеттерде дәстүрлі және қазіргі заманға сай екі мәртебенің теңдігі мойындалады. Сонымен қатар дәстүрлі мәртебенің өздерінің арасындағы теңдігі. Бұндай жағдай 1960 жылы Сенегал Ордонанстың 19-бабында және 3-бөлімнің 52-бабында және 1962 жылы нигериялық заңның 54 көрсетілген. Ал басқа колониялды уақыттағы елдерде жай құқық қазіргі заманға сай бағынышты болып қалып отыр. Кейбір елдер әдет-ғұрыпқа жалпы құқық мәртебесін береді және оны қазіргі заманға сай деп табады.

Әр түрлі әдет-ғұрыптар арасындағы коллизиялар көп жағдайларды заңнамалық тәртіпте шешіледі. Осыған мысал болып 1960 ж. Сенегал Ордонанстың 16 бабы және 1962 ж. Малагасий Ордонанстың 6 бабы, ондағы ең маңызды рөл тараптардың теңдігіне бөлінеді, құқық таңдау персоналды мәртебеден бас тарту және т.б. Осындай өзгешелік коллизиялық норма сілтеме жасаған құқықты қолдану тәртібі сотқа қосымша қиындықтар әкеп соқтырады: егер осы елдің құқығы бір ізге келтірілмесе, сот заңның немесе әдет-ғұрыптың қолдану қажетілігіне жататынын өзі таңдауы қажет.

Жеке заңдардың көпшілігі жеке мәртебенің болуы емес, ал конфессионалды мәртебенің Таяу Шығыс елдерінде де кездесіп жатады. Егер коллизиялық норма осы бір мемлекеттердің құқығын қолдануға нұсқап тұрса, қай заң қолдану керектігін айтуға болмайды, – осы елдің ішкі құқықтық жүйесін алдын-ала танып білу қажет. Мысалы, Француз құқығы сияқты құрылған Ливан құқығының коллизиялық нормасы ұлттық заңның қолданылуын нұсқағанның өзінде ливанцтың жеке мәртебесі қай қоғамға жататындығына байланысты болады.¹

 

Пысықтау сауалдар:

1. Коллизиялық норманың маңыздылығы

2. Коллизияны сілтеме ретінде қарастыруға болама?

3. Коллизиялық норманың түрлерінің ерекшілігі