Беларусь у гады Першай сусветнай вайны.

Абвастр. супяр. паміж Траіст. саюзам і Антант. прывяло да 1-й сусв. вайны 1914—1918 гг. Пач. вайну Герм. і Аўст.-Венгр.. 1 жніўня Герм. аб'явіла вайну Расіі. Усяго ў вайне ўдзельніч. 38 краін. Напярэд. вайны зах. губ. былі аб'яўл. на ваен. станов.. У сув. з наступл. ням. войск на ўсх. рынуўся паток бежанц.. Да восені 1915 г. бежанцы запоун. усю усх. час. Бел. Больш. з іх высялялася ў прымус. парадку па загаду рас. улад. У жніўні 1915 г. пачаліся ваен. дзеянні непаср. на тэрыт. Бел.. Рус. армія. якая апынул. пад пагр. акруж., вымушана была пакінуць значн. частку тэрыт. Бел. і адступіць. Стаўка Вярх. гал.-каманд. была пераведз. з Баран. ў Магіл.. У кастр. рус. армія спыніла наступл. немцаў, і фронт стабіліз. па лініі Дзвінск—Паст.—Смарг.—Баран.—Пінск. Немцы акупірав. 1/4 частку Бел.. Тут быў устан. жорсткі акупац. рэжым – сіст. ваен. і палітыка-экан. мерапрыемст.. Ням. ўлады з восені 1915 г. на занятай частцы тэр. загадалі мясц. насельн. здаваць прадукты харчав., увялі значн. падаткі і штрафы, вывоз. жых. на прымус. работы ў Герм.. Немцы знішч. гіст. і архітэкт. помнікі, школы, цэрквы. У час 1-й сусв. вайны 1914 – 1918 г. ваен. дзеянні вяліся і на тэр. Бел.. Яна стала арэнай ваен. дзеян. у 1915 г. У вёсцы была адноўл. прыватн. ўласн. на зямлю. Памешч. вярталі былыя ўлад.. Былі забарон. многія грамадс. арганізац.. На мірн. жых. наладжв. аблавы, карн. аперац.. Паліт. акуп. сутыкн. з супраціўл. насельн.. Пачынаюч. з 1915 г. назір. нараст. раб. руху. Але масавасці ен не набыу. Вельмі цяжкім было такс. станов. на неакуп. тэрыт.. Не хапала паліва, сыравіны, раб. рук. У прыфрантав. паласе скапілася многа бежанц.. Вайна прынесла вял. людскія і матэр. страты Бел.. У с\ гасп. назіраўся моцны заняпад. Скарацілася плошча пасяўн., зменшылася пагалоўе жывёл. 3 бел. вёскі было мабілізав. больш за пал. працазд. мужчын. Амаль пераст. паступаць на рынак прадметы перш. неабходн., што выкл. хутк. зніж. жыццевага узроуню нар.Шмат сіл у сял. забіралі ваен. павінн.. Сялянскі рух набыу большы размах, чым раб. рух, аднак яго нельга лічыць рэвалюцыйным. Амаль не было выступл. беднякоу і сераднякоу супраць кулакоу. Параж. рус. арміі, цяжкія ўмовы франтав. жыцця садзейніч. росту антываен. настрояў сярод салдат. Узмацнілася нтыурадавая агітацыя сярод салдат. Для развіц. бел. нац. руху склаліся ў гады вайны неспр. ўмовы. Выступл. раб. і сял. ў асн. былі разрозненыя. Т.ч. У цэлым 1-я сусв. вайна абвастр. супяр. ў краіне, прывяла да востр. экан. і паліт. крызісу. Рэвалюцыя у краіне стала непазбежнай.

33. Паўстанне 1863-1864 гг. у Польшчы, Літве і Беларусі.

К. Калін. нарадз. ў 1838 г. у в. Мастаўл. Гродз. пав.. Яго бацька- беззям. шляхц.. Каст. сконч. прагімн. ў Свіслачы, затым юрыд. фак. Пец. ўнівер.. На Гродз. ў 1861 г. ён ствар. рэв. арганіз.. У 1862 г. ён стаў старш. Літ. правінц. кам. (ЛПК) ў Вільні. ЛПК узаемадз. з Цэнтр. нац. кам. (ЦНК) у Варш.. ЛПК быў цэнтрам "чырвон." на Літве і Бел.. Адзінага погл. на задачы паўст. супраць царызму не існавала. Уздым нац.–вызв. руху у Еур. закрануу і Кар.Поль. (і Бел.). Пасля жорсткай паліт. Мік.І урад Алякс.ІІ пайшоу на некат. уст. пал., што толь. узмацн. антыурад. настр.. Патрыят. лагер падзял. на дэмакр. (за пауст.) – “чырв.” (дроб. і беззям. шляхта, дроб. бурж.,інтэліг., студэн.) і ліберал. (прых. мірн. сродк. бараць.) – “бел.” (памешч., сяр. бурж.,част. інтэл.). Чырв. падзял. на прав. – памярк., і лев. – прадст. рэв.-дэмакр. колау. Прав. раб. стауку на шляхту і асцераг. сял. руху, прызнав. роун. правоу бел, укр з пал., выступ. за незал. П.1772. Лев. разл. на сял. рэв., агр. пыт. – лікв. зямлі памешч. “Бел.” адмаул. права на нац.-паліт. самавыз., за самав. П.1772 выкар. нац. зах.еур. краін на рас. улады..Летам 1862 г. К.Кал., В.Урубл. і Ф.Ражанс. арганіз. вып. 1-й ў кр. рэв.-дэмакр. газ. "Муж. праўда", я-я выходз. на бел. м.. Газ. прапаг. ідэю, што ніхто не дасць вольн. муж-м, яны самі павін. яе заваяв.. Газ. стаяла на сял. пазіц.. Выйш. ўс. 7 нум... Але прамых закл. да зах. памешч. зямель і да барац. за дз. самаст. не было ні ў адн. нум..Штуршком для пауст. – растр. дэманстр. у Варш. 8 крас. 1861. Свор. ЦнацК і ЛітПравКам, я-і паднач. ЦНК. Рэв. сілы узнач. Дамброус.Падрыхт. і кіраўн.ўзбр. паўст. на Бел. і ў Літ. ўзнач. ЛПК. У 1863 г. без узгадн. з ЛПК пачал. паўст. ў Поль.. Варш. ЦНК, які ператв. ў Поль. нац. ўрад, выдаў Маніф. і 2 аграр. дэкр., у я-х асвятлял. мэты і прагр. паўст.. Патрабав. рэв. дэмакр. Літ. і Бел. і па аграр., і па нац. пыт. поўн. былі праігнарав.. Аграр. пыт. вырашал. так, каб прыцягн. да паўст. і памешч., і сял.. 1 лют. 1863 г. ЛПК аб'явіў сябе Час. урадам Літ. і Бел., выдаў Маніф. да нас. з закл. падтр. паўст. ў Поль.. Дзеля адзінс. баяв. дзеян., я-я ўжо пачал., К.Кал. быў вымуш. паўтар. у сваім Маніф. прагр., аб'яўл. ў Варш.. Адзін. плана дзеян. у паўст. не было. Назірал. спробы ўзаемадз. атрадаў у асобн. губер., але яны, як правіла, заканчв. беспаспяхова. У цэлым на Бел. сял. склад. каля 18% сярод удзельн. паўст.. Гэтыя даныя не дазвал. хар-заваць паўст. 1863 г. на Бел. як сялянскае. На падаўл. паўст. былі сцягнуты вял. сілы. Расправай над паўст. ў Бел. і Літве кіраваў з мая 1863 г. новы віл. ген.-губерн. М.Мураўёў. Шэрагам мер (лікв. часов.абав. станов., абав. выкуп надз., на20% зменш. вык. плац., сял. перад. зямля удз. пауст) у аднос. да сял. і рэпрэс. ён прымусіў сял. весці барац. з пауст. і "белых" памешч. і вышэйш. дух-ва адмов. ад падтр. паўст. У такіх умовах К.Кал. быў запрош. ў Віль. і ўзнач. Аддзел кіраўніц. правінц-мі Літвы, а ў чэрв. 1863 г. яму перад. паўнамоц. каміс. Варш. ўрада ў Вільні. Т.ч., у руках Кал. сканцэнтр. ўся паўната ўлады ў паўст. арганіз. на тэр. Бел. і Літ. Да пач. вер. 1863 г. у бел.-літ. краі паўст. было практ. падаўл.. У 1864 г. Кал. быў выдадз. ўладам. Ваен.-палявы суд прыгав. яго да растр., але Мураўёў замяніў гэта раш. павеш., я-е адбыл. ў сак. 1864 г. Царызм жорстка расправ. з удзел. паўст.. Паводле афіц. даных, 128 чал. былі пакар. смерцю, больш 12 тыс. было высл. на кат. і пасял. ў Сібір, у арыштанц. роты. Нягл. на ўсё, паўст. мела вял. знач. – бурж.-дэм. рэв.. Гэта была бараць. за дзяржаўн. Бел.. Уперш. была сфармуляв. рэв. прагр., якая зыходз. з інтар. сял.

34. Рэвалюцыя 1905-1907 гг. у Беларусі. "Нашаніўскі перыяд" беларускага нацыянальнага руху.

У пач. ХХ ст. у Расii склалася рэвалюц. сiтуац.. Экан. крызiс 1900–1903 гг. i руска-япон. вайна 1904–1905 гг. садзейнiч. абвастр. ўсiх супяр.. Рэвал. выбух у Расii стаў непазб. У палiт. бараць. вылучаюц. 3 лагеры: урадавы, лiбер.-бурж. i дэмакрат.. Кожн. з iх меў свае мэты i зад.. Урад. лагер iмкн. захав. самадзярж. i не дапусцiць карэн. змен у дзярж.-палiт. ладзе Расii. Лiбер. марылi аб палiт. свабод., жадалi лiквiдав. пераж. феадал. Аг. мэтай дэмакр. было знiшч. ўсiх рэштк. феадаліз., у т. л. i памешч. землеўлад., звярж. самадзярж. i ўстал. дэмакр. рэспубл.. 9 студз. 1905 г. у Пецяр. было растрал. мiрнае шэсце рабоч., я-я накiроўв. да цара з просьб. палепш. станов. нар.. Гэтая падз. выклiк. магутн. хвалю пратэс.. У лют. – сак. кольк. палiт. выступл. рэзка зменш., але адбылося значн. павеліч. экан. забаст.. Вясною 1905 г., як следства ўздзеяння раб. руху, на Бел. разгарн. мас. рэвал. рух сял. Восен. 1905 г. шматл. агульнагар. стачкi злiлiся ва Усерас. палiт. стачку. Ва ўсёй Расii бастав. звыш 2 млн чал.. 18 кастр. ў Мiнс. на плош. адбыўся мiт., у я-м удзельн. каля 20 тыс. чал.. Каб разагн. мiт., губернат. Курлаў загадаў прымян. зброю. У снеж. 1905 г. паліт. бараць. пралетар. Расii працягвал.. У Мас. яна перарас. ва ўзбр. паўст.. Забаст. ахап. больш. чыг. вузлоў Бел.. У ап. мес. 1905 г. зноў узрос сял. рух. Аднак збiць рэв. хвалю ўлад. ўсё ж такi ўдал.. У пэўн. ступ. гэт. спрыяў Манiф. 17 кастр.. Пасля снеж. падз. 1905 г. рэвал. рух паступ. iдзе на спад. Уздыму нац. руху ў Бел. садзейн. рэв. 1905—1907 гг. Арганізат., ідэй. і паліт. кіраўн. бараць. з'яўл. Бел. сацыяліст. грамада. Бліжэйш. сваёй зад. БСГ абвясціла звярж. самадзярж., утвар. Рас. федэрат. дэмакрат. рэсп. са сваб. самавызнач. і культ.-нац. аўтаноміяй народнасцей. Легальным органам БСГ стала штотыдн. газета "Наша доля", якая пач. выдав. ў 1906 г. у Вільні. Неафіц. яе рэдакт. былі Луцкевічы, Цётка, Умястоўскі. Пасля закр. "Нашай долі" стала выдав. ў Вільні штотыдн. лег. газета "Наша ніва" (1906 г., ліст.), разліч. перав. на вяск. чыт. і нац. інтэлег., выступ. супр. афіц. паліт., накірав. на падз. бел. нар. паводле веравызн., за выкарыст. у школе і царкве бел. мовы. Асн. аб'ектам БСГ застав. вёска. Уплыў БСГ у раб. руху гарадоў, за выключ. Менска і Вільні, амаль не адчуваўся з-за нязн. кольк. бел. раб. і іх нізкай нац. свяд.. Важн. ролю ў разв. бел. нац.-культ. руху і ў пашыр. нац. асветы адыгр. дзейн. кнігавыдав. суполкі "Загл. сонца і ў наша аконца". Суполка арганізав. некаль. выданняў. Так, у 1907 г. выйш. з друку "Дудка беларуская" Ф.Багуш. і ў перакл. В.Дун.-Марц. "Пан Тадэуш" А.Міцк.. Так быў пакладз. пачат. сістэмат. выд. бел-моўных кніг. Суп. арганізав. рэкл. і продаж сваіх і інш. выдан. на бел. мове, а такс. рус. і польс. кніг пра Бел.. Атакі ў пер. рэакцыі супр. бел. нац. руху з адкрыт. адмаўлен. існаван. бел. нацыі аказаліся беспаспях.. Але ў такіх умов. бел. адрадж. рух быў вымуш. ў асн. абаран. ад нац. рэакц. сіл, я-я па сваёй магутн. непараўн. пераўзых. яго. Расла папул. "Нашай нівы". Пашырыўся бел. кнігадрукПублікав. творы В.Дун.-Мар., Ф.Баг., Цёткі, Я.Куп., Я.Кол., М.Багдан., Ц.Гартн. і інш. 2-е месца па кольк. выдан. займала нав.-пап. літ-ра. Характ. асабл. бел.нац. руху з'яўлял. тое, што ён развів. пад кіраўн. 1-й партыі-БСГ, а зат. на прац. доўг. часу—1-й газ. "Наша ніва". Бел.нац. рух быу сял., нар.па характ.. Найб. акт. яго сілай была сял. і дроб.-шлях. па паходж. інтэлегенцыя.

36. Лютаўская буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя. Перамога рэвалюцыі ў Беларусі.

Пачатак рэв. паклалі забаст. раб. 23 лютага 1917. 26 лютага пачалося узбр. пауст.. Лют. рэв. у Петрагр. перам., у вын. чаго законч. панав. дынаст. Раман.. Але асабл. рэвал. ў Петр. было тое, што тут склал. своеасабл. перапляц. двух дыктатур- дыкт. бурж., якую прадстаўл. Час. ўрад (2 сакав.) і рэвал.-дэмакрат. дыкт. ў выгл. Сав. раб. і салд. дэпут. (27 лют.). Так утвар. ў краіне двоеўладдзе. 1 сакав. 1917 г., калі звесткі аб перамозе дайшлі да Бел., у гар. і мяст. прайш. міт., дэманстр., акцыі непадпарадкав. ўладам. Пачалі ствар. Сав. раб. і салд. дэпут.. 4 сакав. быў створ. Мінскі Сав. раб. дэпут. і Часовы выкан. камітэт. Каб аб'ядн. сілы пралетарыяту і салдат 8 сакав. быў створ. адзіны Мінс. Сав. раб. і салд. дэпут. і адзіны выкан. камітэт на чале з бальш. Б.Позернам. Сваю асн. зад. яны бачылі у арганіз. раб. і салдат, у абар. іх экан. інтар. і паліт. правоў. Сав. на Бел. прызнав. кіруючую ролю Петрагр. Саве-та раб. і салд. дэпут., а разам з тым прызнав. і Час. ўрад. Аднак на практ. Сав. факт. падпарад. органам Час. урада і дапамаг. Час. ўр. стварыць мясц. орг. ўлады. Амаль ва ўсіх гар. Бел. сталі з'яўл. бурж. і памешч. "Часовыя грамадскія каміт. парадку". Прыхільн. гэтага былі эсэры, менш. і бундаўцы, якія пераваж. ў Сав.. Такі каміт. быў створ. ў Мінску 4 сакав. 1917 г. Т.ч., на Бел., як і ў Расіі ў цэлым, склалася двоеўлад.. Лют. рэвал. 1917 г. дала штуршок для дэмакратызацыі грам.. Пачалі ствар. прафсаюзы, выбарн. салдац. камітэты ў арміі. Ажывілася сялянс.. 20 красав. 1917 г. прайшоў з'езд сял. дэпутатаў Мінс. і неакупір. паветаў Віленс. губ., дзе была зроблена спроба вырашыць аграр. пыт.. Але канчатк. заканад. раш. аграр. пыт. адкладвалася да Устаноўч. схода. Такс. 7-17 красав.1917 г. прайшоў І з'езд ваен. і раб. дэпут. армій і тылу Зах. фроту, які прызнаў неабх. працягваць вайну з мэтай абар. рэвал., падтрымл. палітыку Час. урада здзяйсняць паст. кантроль за ім. З’езд быу эсэра-меншавіцкім. Салдаты атрымалі усе правы і свабоды, як і усе грамадз. Расіі. Быу прыняты шэраг інш. рашэнняу, накірав. на замацав. перам. Лют. рэвал. Т.ч. Лют. рэв. – бурж. дэмакр. рэв., рухаючай сілай быу народ. Лют. рэв. 1917 г. прывяла да звярж. самадзярж., але ў вын. асабл. абставін на Бел., як і ў Расіі, утварыл. двоеўлад., з’явілася пачаткам дэмакрат.развіцця Расіі, у т.л. і Бел., адкрыла шлях да экан. і сац. прагрэсу краіны. Праіснав. яно з лютага—сакав. да ліпеня 1917 г. Галоунымі прычынамі рэвал. з’явіліся класавыя супярэчнасці, цяжкае ваен. становішча, незадаволен. вайной рабоч., сял., салдат, даведзен. да крайняй галечы вайной. гасп. разрухай выліліся у масав. выступл. супраць царызму, буржуазіі і ваеншчыны.

37. Альтэрнатывы грамадска-палітычнага развіцця краіны пасля Лютаўскай буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі. Уздым беларускага нацыянальнага руху.

Пасля Лютаўскай буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі адбыліся значныя змены ў палітычным і сацыяльна-эканамічным развіцці краіны. Расія стала адной з самых дэмакратычных краін свету. Яна стаяла перад выбарам шляху далейшага развіцця. Абвастрылася пытанне нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва Расіі. Розныя класы, палітычныя плыні і партыі па-рознаму ўяўлялі далейшае развіццё краіны.На сесіі Цэнтральнай рады беларускіх арганізацый і партый (15 кастрычніка 1917 г.) прадстаўнікі левага крыла БСГ у знак пратэсту супраць палітыкі правых адмовіліся ад удзелу ў сесіі. БСГ раскалолася на дзве часткі.Падзеі 3–4 ліпеня 1917 г. (правал наступлення на фронце, расстрэл мірнай дэманстрацыі ў Петраградзе) змянілі сітуацыю ў краіне.Двоеўладдзе скончылася поўнай перамогай буржуазіі. Перыяд мірнага развіцця рэвалюцыі (27 лютага – 4 ліпеня 1917 г.) быў завершаны.8–12 ліпеня 1917 г. у Мінску адбыўся другі з’езд беларускіх партый і арганізацый. На з’ездзе замест скасаванага Беларускага нацыянальнага камітэта была створана Цэнтральная рада беларускіх арганізацый (з кастрычніка 1917 г. яна стала называцца Вялікай беларускай радай). Рада была абвешчана адзіным кіруючым органам усяго беларускага нацыянальнага руху. Асноўнымі праграмнымі патрабаваннямі Рады з’яўляліся прызнанне аўтаноміі Беларусі ў складзе Расіі, развіццё нацыянальнай культуры і мовы, арганізацыя беларускага войска.У выніку перавыбараў бальшавікі пачалі праводзіць праз Мінскі Савет свае рэзалюцыі і рашэнні. Такі ж працэс праходзіў і ў іншых Саветах Беларусі.Агульнанацыянальнае палітычнае значэнне восенню 1917 г. набыла барацьба сялянства за зямлю, якая прымала ўсё больш масавы і востры характар. Сяляне захоплівалі памешчыцкія землі, палілі маёнткі. Калі ў жніўні было разгромлена 38 памешчыцкіх двароў, то ў верасні ўжо 67. У кастрычніку сялянскі рух ахапіў 40 паветаў Беларусі.Такім чынам, пасля Лютаўскай рэвалюцыі на Беларусі, як і па ўсёй краіне, значна ўзмацнілася палярызацыя сіл.

38. Фарміраванне беларускай нацыі: асноўныя перыяды фарміравання і характэрныя прыкметы нацыі.

Нацыя – гістарычная супольнасць людзей, якая характарызуецца ўстойлівымі эканамічнымі і тэрытарыяльнымі сувязямі, агульнасцю мовы, культуры, характару, побыту, традыцый, звычаяў, самасвядомасці. Нацыі ўзнікаюць на базе феадальных народнасцей у перыяд станаўлення капіталістычнага спосабу вытворчасці. Вырашальную ролю ў пераўтварэнні народнасцей у нацыі адыгрывалі капіталістычныя эканамічныя сувязі, фарміраванне ўнутранага рынку. Рэформа 1861 г., вызваліўшы сялян ад прыгоннай залежнасці, стварыла ўмовы для капіталістычнай перабудовы памешчыцкай і сялянскай гаспадарак. У працэсе станаўлення рыначнай эканомікі адбывалася разлажэнне саслоўяў феадальнага грамадства – дваран, сялян, рамеснікаў, гандляроў, купцоў і фарміраванне асноўных класаў капіталістычнага грамадства – пралетарыяту і буржуазіі. Сацыяльнай базай для фарміравання пралетарыяту з’явілася сялянская бедната, дробныя рамеснікі і гандляры, збяднелыя мяшчане і шляхта. Налічвалася звыш 460 тыс. наёмных рабочых. Прамысловы пралетарыят Беларусі характарызаваўся шматнацыянальнасцю і адносна невысокай канцэнтрацыяй. Гандлёва-прамысловая буржуазія Беларусі была таксама шматнацыянальнай, прычым большую яе частку складалі прадстаўнікі небеларускага этнічнага насельніцтва (яўрэйскія, польскія і рускія прамыслоўцы і купцы). Беларуская нацыянальная буржуазія амаль цалкам складалася з заможных сялян і выхадцаў з дробнай шляхты. Раскіданая па вёсках, расколатая паводле канфесійнай прыналежнасці, беларуская нацыянальная буржуазія не ўсведамляла сваёй ролі ў нацыянальна-культурным адраджэнні і абыякава, іншы раз варожа ставілася да яго. Слабасць нацыянальнай буржуазіі ў пэўнай ступені замаруджвала працэс кансалідацыі беларускай нацыі. Адмоўнае ўздзеянне на гэты працэс аказвала і тое, што ў шматгранным жыцці беларускага горада ў ХІХ ст. не выкарыстоўвалася беларуская мова. У канцы ХІХ ст. паступова стабілізавалася этнічная тэрыторыя беларусаў. Яна ўключала поўнасцю Магілёўскую і Мінскую губерні, частку Віленскай, Віцебскай і Гродзенскай губерняў. Галоўным арэалам кансалідацыі беларускай нацыі былі цэнтральная і паўночна-заходняя часткі Беларусі, найбольш развітыя ў эканамічных, сацыяльных, палітычных і культурных адносінах. Тут пражывала амаль палова пісьменных беларусаў, адсюль выйшла большасць дзеячаў беларускага нацыянальна-вызваленчага руху і культуры таго перыяду. Сярэднебеларускія гаворкі склалі аснову беларускай літаратурнай мовы. Працэс фарміравання беларускай нацыі закрануў і насельніцтва Палесся, якое, аднак, захоўвала моўныя і культурныя асаблівасці. На тэрыторыі ўсходняй часткі Беларусі працэсы нацыянальнай кансалідацыі ішлі больш запаволена, тут адчуваўся больш моцны расійскі ўплыў. Паводле перапісу 1897 г., на тэрыторыі пяці заходніх губерняў пражывала 5,4 млн. беларусаў, 3,1 млн. іншых. З іх яўрэяў – 13,8 %. Абсалютная большасць беларусаў жыла ў сельскай мясцовасці (больш за 90 %). Асаблівасцю беларусаў як этнасу быў падзел паводле канфесійнай прыналежнасці на праваслаўных і католікаў. Праваслаўная царква і каталіцкі касцёл не прызнавалі існавання беларускага этнасу, лічачы, што праваслаўныя беларусы ёсць рускія, а беларусы-католікі – палякі. У другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. працягваўся працэс фарміравання мовы беларускай нацыі. Значныя змены адбыліся ў гутарковай мове. Ішло паступовае змешванне мясцовых дыялектаў, з’яўляліся новыя словы і тэрміны, паланізмы замяняліся русізмамі. Асабліва моцны ўплыў рускай мовы адчуваўся ў фанетычным складзе паўночна-ўсходніх беларускіх гаворак. На аснове жывой гутарковай народнай мовы фарміравалася новая беларуская літаратурная мова. Яна не магла развівацца на базе старабеларускай мовы, якая з ХVІІІ ст. фактычна стала мёртвай. Беларускія пісьменнікі і паэты ў сваіх літаратурных творах шырока выкарыстоўвалі народныя песні, казкі, прыказкі, прымаўкі, загадкі. Беларуская літаратурная мова развівалася галоўным чынам як мова мастацкай літаратуры і часткова публіцыстыкі. Істотнай перашкодай развіццю беларускай пісьмовай мовы з’яўлялася адсутнасць яе нарматыўнай граматыкі. Але паступова ішоў працэс складвання графічнай сістэмы, правапісных і граматычных норм, узбагачэння лексікі беларускай літаратурнай мовы. Галоўную сферу духоўнай культуры беларускай нацыі перыяду фарміравання капіталізму складалі народныя формы мастацтва, традыцыйныя абрады і звычаі. Працягвалі існаваць такія віды фальклору, як абрадавая паэзія каляндарна-вытворчага і сямейна-абрадавага цыклаў, апавядальны жанр, лірычная паэзія. Фальклор адлюстроўваў сацыяльнае палажэнне простага народа, надаючы сацыяльную вастрыню прыпеўкам, песням, казкам і апавяданням. Узнікаў так званы рабочы рэвалюцыйны фальклор. Развівалася народнае тэатральнае мастацтва з захаваннем традыцыі батлейкі. Працоўная дзейнасць народа знайшла сваё адлюстраванне ў танцах “Лянок”, “Бульба”, “Бычок”, “Крыжачок” і інш. У тэатралізаваных прадстаўленнях і на абрадавых святах народныя музыкі на дудках, свірэлях, дудах, гуслях, цымбалах, скрыпках, бубнах выконвалі шматлікія песні і прыпеўкі. Адметнасць беларускага этнасу адлюстроўвалася ў своеасаблівым народным выяўленчым і дэкаратыўна-прыкладным мастацтве. Кансалідацыя беларускага этнасу ў нацыю суправаджалася ростам нацыянальнай самасвядомасці. З другой паловы ХІХ ст. сталі ўсё больш актыўна ўжывацца назва “Беларусь” і этнонім “беларусы”. Паводле перапісу 1897 г., беларускую мову лічылі роднай 74 % насельніцтва Беларусі. Фарміраванню нацыянальнай самасвядомасці садзейнічалі публікацыі ў другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. фундаментальных навуковых прац, прысвечаных беларускаму народу, яго мове, культуры і гістарычнаму мінуламу. Працы І.І. Насовіча, М.А. Дзмітрыева, Ю.Ф. Крачкоўскага, А.М. Семянтоўскага, М.Я. Нікіфароўскага, Я.Ф. Карскага, Е.Р. Раманава і іншых аўтараў аб’ектыўна засведчылі факт існавання самастойнага беларускага этнасу. Важнае значэнне на шляху абуджэння нацыянальнай самасвядомасці беларусаў адыгралі працы В.Ю. Ластоўскага, асабліва яго “Кароткая гісторыя Беларусі”, дзе ўпершыню беларускі этнас разглядаўся як суб’ект гістарычнага працэсу. У другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. у асноўным завяршыўся працэс фарміравання беларускай нацыі. Адмоўнае ўздзеянне на гэты працэс аказвалі слабасць нацыянальнай буржуазіі, беднасць і непісьменнасць большасці беларусаў, рэлігійны раскол і антыбеларуская скіраванасць праваслаўнай царквы і каталіцкага касцёла, школы, друку, дзяржаўных устаноў, якія адмаўлялі існаванне беларускага этнасу і ўсіх беларусаў лічылі альбо рускімі, альбо палякамі. Да пачатку ХХ ст. цалкам не завяршыліся складванне нацыянальнай літаратурнай мовы і фарміраванне нацыянальнай самасвядомасці беларусаў.

39. Культура Беларусі ў другой палове XIX - пачатку XX стст.

Культ. Бел. у др. пал. XIX ст. развiвал. ва умовах сцвярдж. i панавання капiталiст. аднос.. Нягледз. на каланiяльн. палiт. рас. самауладства, у гэты час пачала фармiрав. бел. нац. iнтэлiг., якая вывуч. i стварала нац. культуру. Прадст. бел. iнтэл. тэарыт. абгрунтавалi iснав. самаст. бел. этнасу i абвясцiлi яго права на роунасць з iнш. народ.. Завяршаўся працэс пераўтвар. бел. народн. ў бел. нацыю. Бел. лiт-ра гэтага часу развiвал. падспудна, пад забар., у неспр. атмасф.. Рэпрэсii у дачын. да удзельн. пауст. 1963 г., фактычная забар. бел. друку, жорсткi русiфiкат. курс прывялi да таго, што многае з творч. спадчыны выдатн. бел. пiсьменн. загiнула. Асновай развiцця бел. лiт. гэт. перыяду быу паступ. рост сац. i нац. самасв. народа. Абвастр. сац. супярэчн. у краiне напярэд. i у пер. рэф. 1861 г., развiцце капiталiз. i з’яулен. на арэне палiт. бараць. пралетарыяту, уплыу передав. грамадс. думкi стварылi глебу для развiцця бел. лiт-ры дэмакрат. напрамку. Вядомы прадст. – К.Калiн. (1838 – 1864), кiраун. пауст. 1863 – 1864 гг., рэвалюц.-дэмакрат, мыслiцель i публiцыст. Нац. пачуццi яго найб. поуна выявiлiся у творы «Лiсты з-пад шыбенiцы», напiс. перад пакаран. смерцю у Вiленс. турме. Удзельнiк пауст., пачынальн. крытычн. рэалiзму, патрыет сваей радзiмы Ф Багуш. выступау у абар. бел. нар. i яго мовы, якой пагарджалi i якую зневажалi як царскiя сатрапы, так i поль. паны. Паслядоун. Багуш. былi паэты-дэмакр. Я.Лучына i А.Гурыновiч. Культ. Бел.i у пач. XX ст. развiвал. у цеснай сувязi з нац. рухам, культ. суседн. народау. У гады рэвал. 1905—1907 гг. i пасля яе адбываец. уздым у многiх яе галiнах, асабл. у лiт-ры. Прыкметныя змены адбывалiся у развiццi асветы. Замест царкоуна-прыходс. школ, якiя знаходз. у заняпадзе, адкрывалiся народ. вучыл., а гарад. вучыл. пераутвар. у выш. пачатк. школы. Хутка пашырал. сетка дзярж. i прыв. сяр. школ – гiмн. i рэальн. вучылiшч.. Для даросл. насельн. адкрывалiся нядзельн. школы, вяч. змены i курсы. Для падрыхт. педагогау былi адкрыты 5 настаун. семiнарый i 3 настаун. iнстытуты. На Бел. мелiся значн. дасягн. у вывуч. этнаграфii, гiст. i культуры краю, а такс. у прыродазн. навуках. Пытаннямi быту i культ. Бел. займалiся вяд. даследч. Е. Раманау, М.Федароускi, М.Нiкiфораускi, А.Сержпутоускi. Гiст. ВКЛ прысвяцiу свае працы М.Доун.-Зап.. В.Ластоускi выдау «Кар. гiст. Бел.». Павыш. агульнаадук. i культ. узроуню насельн. садзейнiч. бiб-экi. Адкрывалiя школьн. i грамадс. бiб-экi розн. ведамтсвау. Буйнейш. сярод iх была мiнская публiчная бiб-эка iмя Пушкiна, створ. у 1900г. На Бел. дав. хутка развiвауся друк. З 1901 по 1914 г. у 5 бел. губ. кольк. перыяд. выданняу павялiч. з 15 да 109. Больш. газет i кнiг друкав. на рус. мове. Вял. уклад у разв. бел. лiт-ры унеслi Я.Куп., Я.Кол., М.Багдан., К.Каганец i iнш.

40. Кастрычніцкая рэвалюцыя ў Беларусі. Першыя рэвалюцыйныя пераўтварэнні.

25 кастр. 1917 г. у Петрагр. адбылося ўзбр. паўст. раб. і салдат. У вын. быў звергн. Час. ўрад і ўлада перайш. да Саветаў раб. і салдац. дэпут.. Звест. аб гэтых падз. хутка дайш. да Бел.. 26 кастр. 1917 г. выканкам Мінск. Савета абвясц. аб перах. ўлады ў рукі Сав. раб. і салд. дэпут.. Але супр. нов. улады выст. бурж. партыі, бунд., меншав., эсэры і інш. Яны стварылі ў Мінс. т.зв. Каміт. выратав. рэвал. і паспрабав. ўзяць уладу ў свае рукі. Бальшав. ўсё ж такі, апіраюч. на падтр. войск Зах.фронту, пераадол. супраціўл. сваіх паліт. апанен. і ўсталяв. свой кантр. на тэр. Бел., якая не была захопл. ням. войск.. 27 ліст. ў Мінску быў створ. Абл.Выкан.Кам.Зах.Вобл. і фронту як выш. орган сав. улады ў Бел.. Яго ўзнач. Рагазінскі. Выкан. орг. улады стаў Сав. нар. каміс. на чале з Ландарам. Т.ч. на Бел. пачаліся рэвалюц. пераўтв.. Так, быў уведз. рабочы кантр., пачала праводз. зям. рэф., рэф. сіст. адукац. і інш. Акт. дзейніч. Паўн.-Зах. абл. кам. РСДРП(б), на чале Мяснікоў. Паліт. сілай, якая імкн. ўстанав. сваю ўладу на Бел., былі бел. нац. арганіз.. Яны згурт-ся вакол Вял. бел. рады. Прызнаўшы сав. ўладу ў Расіі, яны разгляд. Аблвыкамзах толькі як франтавы, а не выш. мясц. орган улады раб. і сял.. Вял. бел. рада выступ. за ствар. дэмакрат. краёвай улады. Кіруюч. паліт. сілай у бел. нац. руху выступ. Бел. сацыяліст. грамада. Парт. бальшав. негат. аднесл. да намаган. бел. нац. арганіз. па ствар. органа краёвай улады. Сав. ўладу падтрым. з'езды многіх армейс. каміт.. У ноч з 1 на 2 ліст. ў Мінск увайшлі вайск. часці і бранір. поезд, я-я ўзялі пад ахову Мінс. Савет. У горад. зноў была ўстаноўл. Сав. ўлада. У кастр.-ліст. 1917 г. Сав. ўлада перамагла ў мног. гарадах Бел.: Віцеб., Полац., Гомелі і інш. Т. ч., у ліст. 1917 г. на неакуп. тэр. Бел. ўсталявал. ўлада Сав.. Армія ў асн. падтр. дэкрэты Сав. ул.. Бел. нац. партыі, я-я не прынялі ўладу Сав., выступ. пад лозун. поўн. нац. самавызн. Бел.. Пасля кастрычн. падзей 1917 г. на Бел. разгарн. рух за ствар. бел. дзярж-сці. У студз. 1918 г. быў створ. Бел. нац. камісарыят (БНК) як аддзел нар. камісарыята па справах нац-сцей Расіі на чале з А.Р.Чарвяковым. Ён выступіў за пераўтвар. Зах. вобл. ў аўтан. рэсп. ў складзе РСФСР. Прапан. Белнацкама падтрым. бел. секцыі РКП(б) на чале з Жылуновічам. Адн. Аблвыкамзах адхіліў яе, даўшы вобл. назву "Зах. Камуна". Дэбаты па пыт. аб нац. вызнач. бел. працягвал. да 1918 г. Урэшце рэшт дзейн. урада БНР, пагроза з боку Польш. прымусілі бальшав. кіраўн. прыслух. да патрабав. нац. секц. РКП(б) аб ствар. бел. дзярж.. 30 снеж. 1918 г. у Смален., які стаў цэнтр. Зах. вобл. ў сувязі з герм. акупац., была склік. VI Паўн.-Зах. канфер. РКП(б). Яна прыняла рэзалюц. "Аб абвяшч. Зах. Камуны Бел. Сав. Рэсп.". 1 студз. 1919 г. быў абнародав. Маніфест Часов. рабоча-сял. ўрада Бел. на чале з Жылунов., які абвясціў утвар. БССР. Яна была створ. ў межах Мінс., Гродз., Віцеб., Магіл., а таксама часткі Смал., Віл., Ковенс. і Чарнігаў. губерній. 5 студз. 1919 г. сталіц. БССР стаў Мінск, і ўрад пераехаў са Смал. 7 студз. ў Мінск. Сваю дзейн. урад БССР пачаў ў вельмі цяжк. паліт. і эканам. умовах. т.ч. перам. Кастр. рэв. і устанаул. сав. улады паклалі пач. рэвалюц. пераутвар. ва усіх сферах грам. жыцця бел. нар., на я-я пауплывалі: акупац. част. тэр., органы сав. улады былі у асн. салдацкімі. Гэтыя фактары стрымлів. разв. рэвалюц. пераутвар., ускладнялі эканам. становішча на Бел., садзейнічалі размежаванню паліт. сіл.