Унутранае і знешнепалітычнае становішча ВКЛ у гады княжання Ягайлы. (1377—1392)

Пашырэнне тэрыторыі ВКЛ і ўключэнне ў яго склад былых зямель Русі абвастрыла праблему ўзмацнення сепаратысцкіх тэндэнцый у дзяржаве і ўзрастання ролі рускага баярства і праваслаўнай царквы. Незадаволеную частку літоўскай эліты ўзначаліў Ягайла, які атрымаў вялікакняскі стол, што між іншым выклікала незадаволенасць іншых князёў, якія лічылі Кейстута больш годным гэтай пасады. У пошуках сродкаў для ўзмацнення становішча Ягайла ўступае ў тайныя змовы з крыжакамі, што і паслужыла прычынай адхілення яго ад улады. Аднак Ягайла зманам пазбаўляецца Кейстута, сын якога Вітаўт прасіць дапамогі ў Ордэна і ўступае з Ягайлам у вайну, якая праз некаторы час змяняецца замірэннем паміж імі.

Пасля смерці Альгерда ў ВкЛ пачалася дынастычная барацьба (1370-1390-я гг.), падстава да яе – вялікім князем стаў сын ад другога брака – Ягайла (вялікі князь у 1377 – 1392 гг.), а Андрэя Полацкага – старэйшага і самага здольнага з братоў – абыйшлі. Галоўнымі ўдзельнікамі барацьбы былі Ягайла, Андрэй, Кейстут і Вітаўт, а так сама іншыя Альгердавічы і Гедымінавічы.

Андрэй Полацкі адразу быў выгнаны за межы краіны. Ён да канца свайго жыцця выступаў супраць Ягайлы. Дзеля гэтага стаў саюзнікам Дзімітрыя Данскога, маскоўскага князя (раней з ім ваяваў). Дапамог апошняму атрымаць перамогі над ханам Мамаем у 1378 г. на рацэ Вожы і ў 1380 г. на Кулікоўскім полі (рака Дон). Пры гэтым, палачане адмовіліся прыняць навязанага ім новага князя, першага паплечніка і брата Ягайлы – Скіргайлу.

Супраць Ягайлы выступіў і Кейстут, бо родны пляменнік падгаварваў крыжакоў ваяваць уладанні дзядзькі. Кейстут пазбавіў Ягайлу княскага трона ў 1381 г., але зрабіў памылку, пакінуўшы пляменніка на свабодзе. Апошні сабраў войска і ў наступным 1382 г. захапіў Кейстута разам з сынам Вітаўтам. У Крэўскім замке Кейстута задушылі, Вітаўт з дапамогай жонкі ўцек да крыжакоў, дзе пачаў збіраць незадаволеных Ягайлай феадалаў ВкЛ. У гэтых складаных абставінах Ягайла згадзіўся прыняць Вітаўта ў ВкЛ на ўмовах: Вітаўту вяртаецца спадчына Кейстута, а так сама перадаюцца Гародні і Бярэсце, а Вітаўт прызнае Ягайлу вялікім князем.

Перад Ягайлай стаяла два напрамкі развіцця знешняй палітыкі, галоўнай мэтай была барацьба з крыжакамі. Першы напрамак – саюз з Масквой, шлюб з дачкой Дзімітрыя Данскога і перадача ўсходніх зямель ВкЛ Маскоўскаму княству, ці другі напрамак – саюз з Польшчай, шлюб з Ядзвігай, адзінай дачкой памёршага польскага караля, пераход ў каталіцтва і вярхоўная ўлада над аб’яднанымі ў адну дзяржаву каталіцкімі Польшчай і ахрышчоным у каталіцтва Вялікім княствам Літоўскім. Зразумела, Ягайла выбірае апошні шлях.

У 1385 г. у Крэўскім замку была заключана дзяржаўная вунія Каралеўства Польскага і Вялікага княства Літоўскага. Ягайла быў ахрышчоны ў каталіцтва і абвешчаны каралем польскім і вялікім князем літоўскім пад іменем Уладзіслаў II. Пачалося хуткае акаталічванне язычніцкай Літвы і Жамойціі. Яшчэ больш паскорыўся гэты працэс пасля выдання Ягайлай прывілеяў 1387 г. Згодна з гэтымі дакументамі ў Вільні заснована каталіцкае біскупста, а феадалы, што прынімалі каталіцтва, атрымлівалі неабмежавальныя правы валодання сваімі вотчынамі, да того яны вызваляліся ад шэрагу дзяржаўных павіннасцяў. На праваслаўных феадалаў “рускага” паходжання гэтыя ўмовы не распаўсюджваліся. Але трэба было ўлічыць значную перавагу апошніх і ступень іх незадаволенасці ўмовамі Крэўскай уніі і яе наступствамі. Гэтым скарыстаўся Вітаўт, які ў 1388 г. выступіў супраць улады Ягайлы-Уладзіслава ў ВкЛ. У выніку ўпартай барацьбы было заключана Востраўскае пагадненне (5 жніўня 1392 г.) аб падзеле ўлады. Па ўмовах пагаднення, ВкЛ аднаўляла дзяржаўную незалежнасць, Вітаўт станавіўся князем літоўскім (рэальна вялікі князь у 1392 – 1430 гг.), Ягайла намінальна захоўваў тытул найвялікшага князя Літоўскага, але ўплыва на справы княства амаль не меў, ён застаўся толькі каралём Польшчы (1386 – 1434 гг.).

 

 

5. Крэўская унія.

Крэўская унія (1385), пагадненне аб дынастычным саюзе паміж Польскім каралеўствам і Вялікім княствам Літоўскім.

У жніўні 1385 г. у Крэва — радавы замак Ягайлы, прыбылі паслы Польшчы кракаўскі чашнік Улодка, завіхосцкі кашталян Мікалай, казімірскі дзяржаўца Крысцін і паслы Венгрыі чанадскі прэпазіт Стафан і патацкі кашталян Ладзіслаў, сын Какаса дэ Каза. 14 жніўня таго ж года было падпісана пагадненне з Польшчай, што вядома пад умоўнай назвай «Крэўская унія». Па форме дакумент прадстаўляе сабой пацверджанне абяцанняў, якія далі Барыс Карыятавіч і Гануль венгерскай каралеве Альжбеце ад імені вялікага князя літоўскага Ягайлы і яго паўнамоцнага пасла Скіргайлы.

Абяцанні Ягайлы ў выпадку яго шлюбу з каралевай Ядвігай былі наступныя:

1) прыняцце каталіцтва з усімі братамі Ягайлы, яшчэ не хрышчанымі, блізкімі, нобілямі, зямянамі вялікімі і малымі, якія жывуць у яго землях;

2) ахвяраванне скарбаў для вяртання страт, панесеных Польшчай і Літвой;

3) выплата 200 тыс. фларынаў герцагу Аўстрыі Вільгельму як адступное за разрыў яго заручынаў з каралевай Ядвігай;

4) абавязацельства вярнуць уласнымі намаганнямі і коштам вярнуць уладанні, страчаныя каралеўствам Польскім, кім бы яны ні былі заняты і адарваны;

5) вяртанне ўсіх палонных хрысціян, мужчын і жанчын, асабліва вывядзеных з Польшчы;

6) абавязацельства Ягайлы «землі свае Літвы і Русі навечна далучыць (applicare) да кароны Каралеўства Польскага».

Паводле тэкста дакумента ён быў прыняты ў прысутнасці Скіргайлы Альгердавіча, Карыбута Альгердавіча, Лугвена Альгердавіча і Вітаўта Кейстутавіча, якія павесілі пад ім свае пячаткі.

11 студзеня 1386 г. у Ваўкавыску адбылася сустрэча Ягайлы з Пасламi Польскага каралеўства,якiя гарантавалі Ягайле, што ён абраны каралём польскім, возьме ў жонкі каралеву польскую Ядвігу і можа бесперашкодна і ў бяспецы прыбыць на генеральны сейм у Люблін, прызначаны на 2 лютага 1386 г.

15 лютага 1386 г. Ягайла ахрысціўся ў Кракаўскім кафедральным саборы (цырымонію правёў гнезненскі архіепіскап Бадзанта) і прыняў імя Уладзіслаў — у гонар Уладзіслава Лакетка, першага польскага караля, пры якім быў заключаны дынастычны саюз паміж Польшчай і ВКЛ. Разам з Ягайлам ахрысціліся некаторыя яго браты: Свідрыгайла (Баляслаў), Вігунт (Аляксандр), Карыгайла (Казімір). Паўторна прыняў каталіцтва Вітаўт (пад імянем Аляксандр). 18 лютага Ягайла абвянчаўся з каралевай Ядвігай. 4 сакавіка адбылася яго каранацыя.

 

6. ВКЛ падчас княжання Вітаўта.

Вялікі князь Вялікага княства Літоўскага ў 1392-1430. Сын князя Кейстута. Калі пасля Крэўскай уніi 1385 і каранацыi вялікага князя Ягайлы на польскі трон, частка польскіх магнатаў наважыліся падпарадкаваць Каралеўству літоўскія, беларускія і ўкраінскія землі, Вітаўт супрацьстаяў гэтай палiтыцы. З дапамогай рыцараў Лівонскага ордэна ён скінуў намесніка Ягайлы на літоўскі трон - свайго дваюраднага брата Скіргайлу і стаў правіць дзяржавай незалежна ад польскага караля. У выніку ўзброенай барацьбы, а потым кампраміснага пагаднення 1392 з Ягайлам беларуска-літоўскія магнаты адстаялі сваю самастойнасць, а Вітаўт пажыццёва прызначаны гаспадаром (вялікім князем) Беларуска-Літоўскай дзяржавы.

Ён праводзіў палітыку цэнтралізацыі дзяржавы і ўмацавання вялікакняжацкай улады. За службу раздаваў шляхце землі. Вёў актыўную знешнюю палітыку. Падтрымліваў тэндэнцыі княстваў Цвярскога і Разанскага, што выступалі супраць палітыкі Масквы. Каб атрымаць пазыку на узмацненне свайго войска заключыў пагадненне з Тэўтонскім ордэнам (у 1384 і 1389) са згодаю, каб Жмудзь плацiла штогадовы падатак не яму, а ордэну(i адпаведна гэтаму была пад абаронай ордэна) да часу вяртання пазыкi.

Вёў пастаянную барацьбу супраць татараў, перасяліў некалькі тысяч татараў у Літву з тэрыторыi паміж Дняпром і Азоўскім морам.

Для праваслаўнай частцы насельніцтва Літоўскай Русі, Вітаўт аднавiў у ВКЛ пасаду мітрапаліта незалежна ад Маскоўскай дзяржавы. Першым мітрапалітам праваслаўнай царквы Княства на Новагародскім саборы быў выбраны былы кіеўскі мітрапаліт Грыгорый Цамблак.

Вітаўт значна пашырыў тэрытарыяльныя межы дзяржавы. У 1395 ён уключыў у склад сваей дзяржавы г. Смаленск. У 1396 годзе паводле дамовы с князем маскоўскім былі устаноўлены межы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Вялікім Маскоўскім княствам, што праходзілі праз Мажайск (ў 107 вёрстах ад Масквы). Паводле вынікаў канфлiкту з Вялікім Маскоўскім княствам у 1408 вызнана мяжа па рэках Угра і Ака.

У час Грунвальдскай бітвы 1410 Вітаўт узначальваў літоўска-беларускія войскі (Полацкая, Віцебская, Гарадзенская, Пінская, Ваўкавыская, Лідская, Новагародская, Смаленская, Слонімская, Старадубская, Кіеўская, Мсціслаўская і інш. харугвы), якія былі асноўнай сілай у разгроме крыжакоў. Пасля гэтай перамогі паводле Мельнскага дагавора 1422 Вялікаму княству Літоўскаму вернута Жмудзь.

Пры Вітаўту Беларуска-Літоўская дзяржава дасягнула найбольшай магутнасці і памераў: ад Пскоўскай мяжы да Чорнага мора і ад Акі і Курска да Галіцыі. З мэтай узмацніць міжнародны прэстыж дзяржавы і сваё становішча ён двойчы рабіў захады і ўчыняў з’езды (у 1429 у Луцку і 1430 у Троках) наймагутнейшых правіцеляў Еўропы, каб прыняць каралеўскі тытул і карону.

Падчас княжання Вітаўта беларускім гарадам Бярэсцю (1390), Горадне (1391) і інш. прадастаўлена самакіраванне паводле магдэбургскага права. У 1422 на дапамогу нацыянальна-вызваленчаму руху гусітаў у Чэхію прыбыў намеснік Вітаўта, унук Альгерда, Жыгімонт Карыбутавіч з 5-тысячным беларускім войскам. На чале сваіх гусіцкіх паплечнікаў у 1424 ён заняў Прагу, дзе абвясціў сябе каралём і пэўны час імкнуўся ўмацаваць сваю ўладу. Але з-за ўскладненай сітуацыі ў Вялікім княстве Літоўскім вярнуўся на бацькаўшчыну.

Пасля смерці Вітаўта вялікім князем быў прызначаны Скіргайла. У хуткім часе яго скінуў і заняў велікакняжацкі трон брат Вітаўта Жыгімонт I Стары.

 

 

7. Грамадзянская вайнаў ВКЛ у п.п.15 ст.

Грамадзянская вайна ў ВКЛ, паўстанне Свідрыгайлы (1432 – 1439): грамадзянская вайна, якую вялі паміж сабою феадалы Польшчы і ВКЛ і іх саюзнікі; з аднаго боку, польскія каралі Ягайла і, потым Жыгімонт, вялікі князь літоўскі), а з іншага боку — Свідрыгайла, вялікі князь літоўскі, потым вялікі князь рускі. Прадметам вайны стала палітычнае ўладкаванне ВКЛ ва ўмовах крызісу палітычнай сістэмы, утворанай Востраўскім пагадненнем (1392) і Гарадзельскім актам (1413).

Вайна прывяла да тымчасовага фактычнага падзелу ВКЛ на дзве дзяржавы — уласна Вялікае княства Літоўскае і Вялікае княства Рускае. Вынікам вайны, пасля канчатковага ваеннага разгрому партыі Свідрыгайлы, стала кампраміснае развязанне праблемы вярхоўнай улады ў ВКЛ.

Вайна выбухнула ў абставінах агульнай палітычнай напружанасці ў ВКЛ ў 1-й чвэрці 15 ст., а непасрэдным повадам стаў палітычны крызіс пасля смерці вялікага князя Вітаўта (гл. ВКЛ пасля смерці Вітаўта) і ўзброены канфлікт з-за кантролю над Падоллем. Свідрыгайла, карыстаючыся пераважна падтрымкай праваслаўных феадалаў, стаўся вялікім князем, а процістаянне паміж Польшчай і ВКЛ набыло вельмі востры характар.

Дыпламатычная барацьба спачатку была выйграная Свідрыгайлам, які змог атрымаць вайсковую падтрымку малдаўскага ваяводы Аляксандра Добрага, які быў ворагам каталіцтва, і нават паддаў сваю краіну туркам, каб магчы выступіць усімі сіламі супраць Польшчы. Дамовы аб нейтральнасці былі ўкладзеныя з праваслаўнымі Ноўгарадам (21.1.1431) і Псковам (канец 1431 – пач. 1432); Масква, аднак, не падтрымала Свідрыгайлу, магчыма, з-за тагачасных міжусобіц маскоўскіх князёў. Рашуча падтрымаў Свідрыгайлу татарскі хан Ахмет. Моцную падтрымку Свідрыгайла атрымаў з боку Германіі. Яшчэ у канцы 1430 ён звярнуўся да германскага імператара Сігізмунда з прапановай супольнага выступлення супраць туркаў, узамен за такія самыя прапановы каранацыі, якія рабіліся Вітаўту і за падтрымку ў барацьбе з Польшчай.

У 2-й пал. лютага 1431 на сойме польскай шляхты ў Сандаміры Ягайла радзіў памяркоўнае развязанне, але сойм пастанавіў пачаць вайну супраць ВКЛ летам 1432, а найперш здабыць Луцк.

Такім чынам, польскія паны хацелі вайны, кароль спрабаваў дасягнуць міру, але Свідрыгайла выставіў такія непрыймальныя для Польшчы патрабаванні пачатку перамоваў (вяртанне ўзятых падольскіх замкаў), чым фактычна адмовіўся ад магчымасці дасягнення міру.

Кіраўніцтва Нямецкага Ордэна, якое спачатку абяцала Польшчы нейтральнасць, схілілася да падтрымкі Свідрыгайлы, і склала з ім абаронна-наступальны саюз у сярэдзiне1431 у Хрыстмемелі.