Общественно-политическое движение в Беларуси против царизма.

Пасля пазделу Рэчы Паспалітай, паражэння паўстання пад кіраўніцтвам Т.Кацюшкі значная колькасць беларускай шляхты, што не прынесла прысягі вернасці Расіі, апынулася ў Францыі. Характэрнай з’явай палітычнага жыцця Францыі канца ХVIII – пачатку ХІХ ст. была рэвалюцыйнасть грамадства. Гэтая рэвалюцыйнасць падтрымлівалася вялікай колькасцю палітычных арганізацый: розных клубаў, таварыств і аб’яднанняў. Гэтыя палітычныя суполкі ў Францыі, як правіла, былі масонскага тыпу. Яны дзейнічалі легальна, але сапраўдныя свае палітычныя мэты хавалі за іншай, напрыклад, дабрачыннай, асветніцкай дзейнасцю. Такія арганізацыі адрозніваліся дысцыплінай, імкненнем да барацьбы, самаахвярнасцю сваіх прыхільнікаў, моцнай цэнтралізаванай падпарадкаванасцю. Менавіта гэтым арганізацыям належылі ідэі барацьбы за свабоду, роўнасць і братэрства. Кіраўнікамі такіх суполак ў розны час былі Вальтэр, Дзідро, Гюго, Гётэ, і шмат хто з іншых палітычных і грамадскіх дзеячоў.

Вельмі шмат суполак такога тыпу дзейнічала ў ЗША. Напрыклад, усе тагачасныя амерыканскія прэзідэнты належылі да іх.

Пасля вайны 1812 года беларуская шляхта, што змагалася на баку Францыі, атрымала амністыю і вярнулася на Радзіму. У гэты перыяд ў Беларусі пачалі стварацца першыя тайныя таварыства. У 1818-1821 гг. у Беларусі афіцыйна дзейнічалі пяць масонскіх ложаў: дзве ў Нясвіжы, дзве ў Слуцку і адна ў Мінску. У гэты ж час былі створаны і такія арганізацыі як таварыства “філаматаў” і таварыства “філарэтаў”, якія дзейнічалі ў Віленскім універсітэте. Асветніцкія таварыствы распачалі сваю працу ў Полацку і Віцебску, Свіслачы – там дзе былі навучальныя ўстановы. Афіцыйна студэнты вывучалі родную мову, гісторыю і культуру Беларусі, але ў сапраўднасці яны рыхтаваліся да палітычнай барацьбы за адраджэнне Айчыны.

Таварыствы такого тыпу былі створаны і ў Расіі, але палітычны накірунак у іх быў больш выразны, яны дзейнічалі больш рашуча. Гэта прывяло да знакамітага паўстання дзекабрыстаў, што адбылося 14 снежня 1825 г. Але ліквідаваць самадзяржаўе дзекабрыстам не ўдалося.

Паспрабавалі падтрымаць сваіх расійскіх сяброў і іх беларускія аднадумцы. У 1823 г. быў распрацаваны план бабруйскага паўстання, з арыштам цара ў час агляду бабруйскай крэпасці. Але план не быў выкананы. 24 снежня 1825 г. была сарвана прысяга Мікалаю І. У лютым дзекабрысты Палтаўскага палка паспрабавалі авалодаць бабруйскай крэпасцю. Усе гэтыя выступленні дзекабрыстаў ў Беларусі скончыліся паражэннем. У 1826 г. урад Расіі афіцыйна забараніў дзейнасць любых таварыств і ў любой форме, для барацьбы з імі была створана тайная паліцыя – жандармерыя.

Пасля забароны члены тайных таварыств, якіх ў Беларусі налічвалася каля 800 чалавек, разам з польскімі сябрамі пачалі рыхтаваць паўстанне. Падрыхтоўка паўстання вялася ў Варшаве. Гэтае паўстанне пачалося ў канцы лістапада 1830 г. У паўстанні вызначылася дзве плыні: арыстакратычная і дэмакратычная. Дэмакраты абяцалі сялянам землю і заклікалі змагацца “за вашу і нашу свабоду”. Арыстакраты спадзяваліся на падтрымку Францыі, яны не бачылі у беларусах змагароў і ставілі на мэце адрадзіць Рэч Паспалітая ў межах 1772 г.

Узначальвалі паўстанне ў Беларусі такія асобы як Ян Ходзька – удзельнік пахода на Маскву, магістр масонаў, Канстанцін і Дамінік Радзівілы – кіраўнікі нясвіжскіх тайных таварыств, Міхаіл Ромер, Вінцэнт Валадковіч і іншыя сябры тайных таварыств. Паўстанне ахапіла Поўнач Беларусі, Гродзенскую губерню, Рэчыцу, Мазыр і Пінск. У паўстанні ўдзельнічала каля 10 тысяч шляхцічаў і 2 тысячы сялян.

З такой паўстанскай арміяй перамагчы Расію было немагчыма, а Францыя і іншыя краіны Захаду паўстанне не падтрымалі - ні дыпламатыяй, ні войскамі. Таму паўстанне пацярпела паражэнне. Яно скончылася ў верасні 1830 г.

Такім чынам, грамадска – палітычнае жыццё Беларусі ў першай палове ХІХ ст. вызначалася адкрытай барацьбой палітычных арганізацый і рухаў Польшчы, Літвы і Беларусі супраць царызма, за свабоду і адраджэнне незалежнасці.

 

XVII ВОПРОС

Кризис феодализма и его влияние на экономическое состояние белорусских земель.

У канцы 18—першай палове 19 ст у Беларуси, як на астатняй тэрыторыи Расийскай имперыи, праходзиу працэс разлажэння феадальна-прыгонницких адносин и фармиравання новага капиталистычнага укладу. Новыя формы гаспадарчага жыцця праяулялися у росце таварнасци сельскай гаспадарки, павеличэнни колькасци вольнарабочых, развицци унутранага и знешнягя рынку.

Сельская гаспадарка з’яулялася асноунай сферай народна-гаспадарчай дзейнасци у дарэформеннай Беларуси. Большая частка зямельных угоддзяу належала памешчыкам.

Развицце таварна-грашовых адносин вымушала памешчыкау исци на пашырэнне сваих зямель за кошт сялянских надзелау, распашки новых зямель, вырубки лясоу. У Минскай губерни буйнейшыми землеуладальниками были Радзивилы.

Асобныя памешчыки рабили спробы перабудовы сваих гаспадарак па заходнееурапейскаму тыпу. Яны выкарыстоували працу наемных рабочых, вырошчвали пародзистую жывелу, будавали прадпрыемствы па пераапрацоуцы сельскагаспадарчых прадуктау.

У першай палове 19 ст больш выразна вызначаецца спецыялизацыя вытворчасци па губернях. Пашыраюцца пасевы буракоу, вытворчасць цукру, распаусюджваецца мяса-малочная жывелагадоуля, авечкагадоуля, вырубка лесу на продаж.

Аднак большая частка памешчыкау имкнулася павяличыць даходы шляхам узмацнення эксплуатацыи сялян. Асноуными формами павиннасцей заставалися паншчына и аброк. Акрамя гэтага сяляне выконвали и другую работу, напрыклад, будауництва, вартауництва и г.д. Не менш цяжким было становишча и у дзяржауных сялян.

Нягледзячы на гэта, элементы капитализму праникали и у сялянскую гаспадарку. Яна усе больш звязвалася з рынкам. Расла колькасць базарау и кирмашоу. Паглыблялася маемаснае расслаенне. З аднаго боку, рос слой заможных сялян, купцоу. Гандляроу, з другога—частка збяднелых сялян.

Адной з праяу крызису прыгонницкай систэмы з’явиуся шыроки сялянски рух. Адбывалася шмат сялянских хваляванняу.

У 40-50 гг 19 ст праводзилася рэформа у дзяржаунай весцы. Яна прадугледжвала тры асноуныя моманты: 1) рэфармаванне систэмы киравання сялянами

2) «люстрацыю дзяржауных маемасцец» (аписанне дзяржауных уладанняу)

3) палитыку «апякунства» у адносинах да сялян.

У 1839 быу падписаны закон аб новай систэме киравання. Паводле палажэння аб люстрацыи, сяляне пераводзилися з паншчыны на аброк, прадугледжвалася заснаванне бальниц, школ, хлебных магазинау, устанаудивауся сярэдни надзел. Арандатары казенных маенткау пазбаулялися права суда над сялянами. Гэтыя меры некальки палепшыли становишча сялн.

Яшчэ у больш цяжким стане знаходзилися памешчыцкия сяляне. Яны фактычна не мели правоу уласнасци на сваю нерухомую маемасць. Были уведзены абавязковыя инвентары (гаспадарчае аписанне памешчыцких маенткау). Пасля рэформы 1844 были рэгуляваны памеры надзелау и павиннасцей памешчыцких сялян.

Далучэнне Беларуси да Расии дало импульс развиццю гарадоу и мястэчак.

У 40-50 гг узмацниуся працэс перарастання дробных вытворчасцей у прадпрыемствы мануфактурнага тыпу. Мануфактура з’яуляецца прамежкавай ступенню памиж дробными прадпрыемствами и фабрыками. Першыя фабрыки на Беларуси, як и мануфактуры, были прыгонными. Сярэдняя прадукцвйнасць была вышэйшай на капиталистычных фабрыках, чым на прыгонных. Усе гэта сведчыць аб пераваге капиталистычных адносин у вытворчасци.

Иснуючы лад стрымливау укараненне у вытворчасць новай тэхники: паравых машын, паравых рухавикоу. У канцы 50 гг у Беларуси пачауся прамысловы переварот.

Важная роля у фармираванни унутранага рынку, развицци таварна-грашовых адносин належала транспарту. Будавалися шашы, дароги, пачала дзейничаць водная систэма. У сваю чаргутранспарт спрыяу развиццю унутранага и знешняга гандлю. Были кирмашы, лавачны гандаль, развивауся буйна знешни гандаль.

Зменя адбывалися и у сацыяльным складзе насельництва. У чатыры разы павяличылася удзельная вага вольных саслоуяу, удвая узрасла колькасць гандлева-прамыловага насельництва, значна больш стала дзяржауных сялян.

Таким чынам, у 18—першай палове 19 ст у Беларуси, як и ва усей краине, ишли працэсы разлажэння феадальна-прыгонницкай систэмы, фармираванне новых капиталистычных адносин. З аднаго боку, расли гарадаы, у яких павяличвалася колькасць прамысловых прадпрыемствау, буйных мануфактур, пашырауся унутраны и знешни гандаль. З другога боку, марудна складвалися новыя адносины у сельскай гаспадарцы. Пераважная большасць памешчыкау прытрымливалася старых форм и метадау вядзення гаспадарки. Гэта вяло да знижэння даходау маенткау, пагалоуя жывелы, ураджайнасци. Гаспадарчыя рэформы на яле станоучых выникау у поунай меры не прынесли. Сацыяльныя супярэчливасци нарастали. Усе гэта сведчыла аб тым, што прыгонницки лад з Яго парадками выходзиу з ужытку.

 

XIX ВОПРОС

Культура и просвещение в Беларуси (конец XVIII—первая половина XIX в.) Зарождение новой белорусской культуры.

Пасля далучэння беларуских зямель да Расийскай имперыи царския улады, имкнучыся интэграваць у сваю дзяржауную структуру новыя тэрыторыи, праводзили адапаведную палитыку. Да гэтага значны уплыу на развицце беларускай культуры аказвала польская, а пазней—руская культура. Культура беларуских зямель сутыкалася з жорстким прыгнетам з боку царскай улады, якая имкнулася даказаць, што насельництва Беларуси не мела сваей этничнай асабливасци.

Аднак менавита у гэты час беларуски этнас фармируецца як нацыя. Фармираванне беларускай нацыи ишло ва умовах развицця капиталистычных адносин, унутранага рынку, росту гарадоу и гарадскога насельництва. Але беларуски народ не меу сваей дзяржаунасци, нельга было ужываць беларускую мову, назва для Беларуси—Пауночна-Заходни край. Замацаванне назвы «Беларусь» замацоуваецца за тэрыторыяй Беларуси Тольки у другой палове XIX ст.

У пачатку 19 ст працягвалася фармираванне свецкай ситэмы адукацыи, якая уключала школы, вучылишчы, Виленски университэт, Полацкую езуицкую акадэмию. У 1828 уведзены дзве систэмы атрымання адукацыи. Першая для дваранскага саслоуя (дамашняе навучанне, гимназия, университэт). У 1827 царски указ абмежавау магчымасць атрымання вышэйшай и сярэдняй адукацыи для непрывилеяваных саслоуяу. Навучанне вялося Тольки на польскай и рускай мове. Пасля паустання 1830-31 пачалася актыуная русификацыя. Беларуская мова пад забаронай, Виленски университэт закрыты.

Нягледзячы на складаную палитычную ситуацыю, адукацыя усе ж развивалася. Дзейничали, школы, навучальныя установы усих тыпау.

У пачатку 19 ст пачынаецца навукрвае даследванне Беларуси. Калайдович, расийски ывучоны, выдае працу «Пра беларускую гаворку».

У беларускай литаратуры пераважаюць рамантызм, сентыментализм. Адным з выдатнейшых письменникау трэба вылучыць А. Мицкевича. У першай палове 19 ст дбольшасць творау писалася на прльскай мове. Па буларуску писали Легатович, Багрым, Чачот, Каратынски. У их творах гучыць любоу да роднага краю и постага люду. У гэты час написаны «Энеида навыварат», «Тарас на Парнасе»

Прасочваюцца новыя тэндэнцыи у беларуски тэатр. Пад Ракавам Дунин Марцинкевич у сваим маентку стварыу беларуски тэатр прафесийнага тыпу, яки стау асновай нацыянальнага прафесийнага тэатра.

У выяуленчым мастацтве першай паловы 19 ст больш ярка праступае свецки характар. Яно развиваецца пад уплывам рамантызму и класицызму. Адным з цэнтрау развицця беларускага жывапису, скульптуры и графики быу Виленски университэт.

Развиваецца скульптура. Першым прафесийным скульптарам личыцца К. Ельски. Ен стварыу цэлую галерэю (больш за 50) партрэтау знакамитых асоб Беларуси.

У беларускай архитэктуры пануе класицызм з яго кампактнасцю аб’емау, правильными планами, прастой дэкор фасадау. (палацава-паркавы ансамбль Румянцавых)

Таким чынам, беларуская культура зрабила значны крок наперад у сваим развицци. На яе вялики уплыу аказала культура Расии, Польшчы, усих еурапейских краин. Нягледзячы на складанае становишча—разлажэне феадальна прыгонницкай ситэмы, фармираванне капиталистычных адносин, нарастанне рэвалюцыйнага руху—культура Беларуси ключалася у агульнаеурапейския працэсы развицця и спрыяла фармираванню этнасу и самасвядомасци беларускага народа.

 

XX ВОПРОС

Особенности политического и соцального развития Западной Европы и США во второй половине XIX в.

Дзяржауна-прававая систэма.

У гэты перыяд працягваецца дэмакрацизацыя палитычных систэм и замацоуваюцца асноуныя формы бкржуазнай дзяржавы: канстуцыйная манария, прэзидэнцкая рэспублика, парламенцкая рэспублика.

У класичным выглядзе як кастуцыйная парламенцкая манархия выступала Великабрытания. Вышэйшым заканадаучым органам з’яуляуся парламент з дзвух палат—палаты абшчын и палаты лордау. У гэты час даминируючае становишча на английскай палитычнай арэне займали партыи кансерватарау и либералау.

Прэзидэнцкая рэспублика найбольш яскрава здзейснилася у ЗША. Вышэйшым заканадаучым органам быу двухпалатны кангрэс. Выканаучую уладу узначальвау прэзидэнт. Цэнтральными выканаучыми органами стали дэпартаменты, якия пазней были пераименаваны у министэрствы.

Парламенцкая рэспублика добра адлюстроуваецца на прыкладзе Францыи. Заканадаучая улада належала парламенту, яки складауся з дзвух палат: сената и палаты дэпутатау. Яны магли аб’ядноувацца и сумесна вырашаць нейкия пытанни, у гэтым выпадку Яны атрымойвали назву «Нацыянальны сход». Выканаучая улада належала прэзидэнту и министрам. Прэзидэнт киравау бягучай унутранай и знешняй палитыкай, прызначау министрау.

Свае развицце працягвала и партыйная систэма. Пачынаюць фармиравацца и набываць уплывовасць сацыялистычныя партыи, якия бачыли сваей мэтай барацьбу супраць капитализму и усталаяванне сацыялизму, а у будучым и камунизму. Працягвали свае иснаванне кансерватыуныя партыи. Новай силай у палитычным жыцци становяцца нацыяналистычныя партыи, якия набываюць моц у краинах, што не мели сэверэнитэту ци имкнулися да пераадолення раздробленасци.

Таким чынам, менавита у другой палове 19 ст адбываецца фармираванне дзяржауна-прававых инстытутау буржуазнага грамадства и станауленне прававой дзяржавы.

Усе больш актуальным становицца нацыянальнае пытанне. Патрабаванни правоу на нацыянальнае самавызначэнне, на фоне распаусюджвання адукацыи и як вынику цикавасци да гистарычнай спадчыны, выливаюцца у афармленне нацыяналистычных рухау и станауленне новых нацыянальных дзяржау.