Мова навукі і яе асаблівасці

 

Мова навуковых артыкулаў, манаграфічных даследаванняў, падручнікаў па розных галінах навукі і тэхнікі неаднародная, паколькі выбар слоў, іх спалучэнне, будова сказаў вызначаюцца задачамі, умовамі, у якіх адбыва-ецца маўленне, і спецыфікай навукі.

З развіццём сродкаў масавай камунікацыі, а таксама з павелічэннем ролі навукі ў грамадстве і ростам розных кантактаў навукоўцаў (канферэнцыі, з'езды, сімпозіумы) узрастае роля і вуснай формы навуковай мовы.

Экстралінгвістычныя прыметы навуковага стылю – аб'ектыўнасць інфар-мацыі, абстрактнасць паняццяў, лагічнасць, адназначнасць і дакладнасць у выкладзе думак, доказнасць.

Найбольшую адметнасць навуковага стылю складае сістэма моўных сродкаў, якая адлюстроўвае спецыфіку навукова-даследчай працы.

Разгледзім найбольш тыповыя асаблівасці мовы навукі.

Лексічныя асаблівасці

 

Аснову навуковага стылю, як і іншых стыляў, складае міжстылёваялексіка – агульналітаратурныя, стылістычна нейтральныя словы, якія аднолькава выкарыстоўваюцца ў любым тыпе выказвання; вецер, снег, абутак, будынак, вуліца, раніца, дзень, гаварыць, пісаць і многія іншыя. Міжстылёвая лексіка складае аснову ўсёй мовы, у тым ліку і мовы навукі.

У навуковых тэкстах агульнаўжывальнае слова можа набываць пэўную стылістычную афарбоўку – функцыянальную (выконваць функ-цыю тэрміна: выражэнне паняцця): Хата – жылая пабудова, пераважна зробленая з дрэва, гістарычна развілася ад будана і зямлянкі да наземнай пабудовы (БелСЭ).

Агульналітаратурныя нейтральныя словы складаюць найбольшую групу, паколькі, акрамя самастойных часцін мовы, сюды далучаюцца і службовыя (злучнікі, прыназоўнікі, часціцы). Выкарыстанне агульнаўжывальных, агульназразумелых слоў у навуковых тэкстах – звычайная з'ява, выкліканая патрэбамі камунікацыі.

Пэўную частку навуковай лексікі складаюць словы агульнанавуковага выкарыстання, якія ўжываюцца ў навуковых працах самых розных галін ведаў: аналіз, дослед, працэс, пошук, гіпотэза, мадэль, сістэма, тэорыя, эксперымент, даказаць, абумовіць, абгрунтаваць, абазначаць, называцца, існаваць, функцыянаваць, характарызавацца, планаваць і інш.

Самую спецыфічную групу лексікі навуковых тэкстаў складаюць спецыяльныя тэрміны, якія вызначаюцца прыналежнасцю да тэрміна-лагічнага поля пэўнай навукі ці яе адгалінавання: нейтроны, галагены, афрыката, фанема, каэфіцыент. Толькі ў пэўнай сферы тэрмін атрымлівае адназначнасць і можа быць вызначаны.

Выдзяляюць у навуковых тэкстах і такі адметны пласт, як рознага тыпу скарачэнні, абрэвіятуры, сімвалічныя і формульныя абазначэнні: ВНП (ва-лавы нацыянальны прадукт) – у эканоміцы, КЗаП (Кодэкс законаў аб пра-цы) – у справаводстве, УБР (устаноўка бесперапыннай разліўкі) – у мета-лургіі, Па (паскаль) – у фізіцы, Fe (жалеза) – у хіміі і інш.

Характар навуковых тэкстаў змяняецца ў залежнасці ад таго пытання, праблемы навукі, аб якіх ідзе размова. У пэўнай меры на выклад у навуко-ым тэксце ўплывае тып і жанр. Усё разам уздзейнічае на будову маўлення, на адбор тых лексічных сродкаў, якія дазваляюць праявіць і выявіць індыві-дуальнасць, адметнасць аўтара ў залежнасці ад мэты і задач маўлення.

 

Прыклад:

ПАДВОДНАЯ ДУГАВАЯ ЗВАРКА

Пры рабоце пад вадой выкарыстоўваецца ручная і механізаваная дугавая зварка. Пры расплаўленні электроднага і асноўнага металу дугой ствараецца зварачная ванна, у канцы якой метал ахалоджваецца, крышталізуецца і, як вынік, атрымліваец-ца зварное шво. Дуга гарыць у парагазавым асяроддзі, якое ўтвараецца ў выніку выпарэння вады, выпарэння металу, дысацыяцыі кампанентаў электродных матэрыя-лаў.

Пры падводнай зварцы сустракаюцца наступныя цяжкасці: недастатковая бачнасць з-за вылучэння аксідаў жалеза і іншых рэчываў у час гарэння дугі; абмежаваная рухомасць зваршчыка; хуткае ахалоджванне металу шва і каляшвовай зоны; вадарод і кісларод, вылучаныя пры дысацыяцыі вады, пагаршаюць якасць металу шва.

Пад вадой выконваюцца любыя тыпы зварных злучэнняў на глыбінях, даступ-ных для вадалазаў. З павелічэннем глыбіні, на якой выконваецца зварка, гарэнне дугі не зніжаецца.

 

Выдзяленне ў межах навуковага стылю некалькіх разнавіднасцей, ці падстыляў, звязана з асаблівасцямі прадмета, зместу навук, з мэтай і зада-чамі, якія стаяць перад аўтарам навуковага тэксту. У сувязі з гэтым вылуча-юць: уласна навуковы (акадэмічны), навукова-вучэбны, навукова-тэхнічны, навукова-папулярны, навукова-публіцыстычны, навукова-інфармацыйны, навукова-справавы і інш.

Кожны з падстыляў навуковага маўлення адрозніваецца некаторымі асаблівасцямі, якія, аднак, не настолькі істотныя, каб гаварыць пра мноства або групу навуковых стыляў.

Так, навукова-папулярны ці навукова-вучэбны падстылі будуць адрозні-вацца ад уласна навуковага (акадэмічнага) наяўнасцю эмацыянальнасці, яе элементаў, што праяўляецца ў выкарыстанні эпітэтаў, параўнанняў і іншых вобразных сродкаў мовы, гутарковых слоў. Гэта дае магчымасць перадаць навуковую інфармацыю жыва, цікава і даступна. Такія выданні разлічаны на шырокае кола чытачоў, якія цікавяцца дасягненнямі навукі, тэхнікі, вытвор-часці. Таму ў навукова-папулярным стылі вузкаспецыяльныя тэрміны звы-чайна не ўжываюцца. Калі ж яны выкарыстоўваюцца, то абавязкова павінны тлумачыцца ў самім тэксце або ў зносках.

Прыклад:

...Абагачэнне роднай мовы запазычаннем слоў з іншых моў – гэта працэс нату-ральны, яго не пазбегнеш. Але натуральны ён толькі тады, калі ў запазычанні ёсць арганічная патрэба, неабходнасць, калі ўзнікаюць новыя паняцці, на якія не магло быць адпаведных слоў у роднай мове.

А навошта пазычаць тады, калі ёсць не горшае сваё? Браць толькі тое, што блізка ляжыць, не агледзеўшы добра ўласнай лексічнай скарбонкі, – недаравальна. Гэта на-памінае неахайнага і неразумнага гаспадара, які гноіць уласнае дабро і ў той жа час жабрачыць па суседзях.

Фразеалагічныя асаблівасці

 

Адметнасць навуковых тэкстаў вызначаецца і праз адбор і выкарыстанне фразеалагізмаў – устойлівых моўных выразаў, значэнне якіх не супадае са значэннем асобных слоў, што яго складаюць.

З пункту гледжання стылістычнай функцыі фразеалагізмы, ці ідыёмы, можна раздзяліць на дзве групы: функцыянальна замацаваныя за пэўнымі стылямі і функцыянальна не замацаваныя за асобным стылем.

У першай групе выдзяляюцца кніжныя, размоўныя і прастамоўныя фра-зеалагізмы, паколькі толькі адзінкавыя фразеалагізмы могуць функцыяна-ваць ва ўсіх стылях мовы, быць стылістычна нейтральнымі, як, напрыклад, час ад часу, усё роўна, тайнае галасаванне, у крайнім выпадку.

Кніжныя фразеалагізмы выкарыстоўваюцца ў публіцыстычных, навуко-вых і мастацкіх тэкстах.

Навуковыя тэксты вызначаюцца ў параўнанні з астатнімі абмежаванай колькасцю фразеалагізмаў, напрыклад: краевугольны камень, пад знакам, актуальная тэма, уяўляе навуковы інтарэс, чырвоная нітка. Да іх прымы-каюць калькі ці паўкалькі з іншых моў, напрыклад: аддаваць належнае, камень спатыкнення і інш.

У навуковых тэкстах фразеалагізмы не часта выкарыстоўваюцца і функцыя такіх фразем своеасаблівая – намінатыўная, у той час як у мастац-кіх і нават публіцыстычных тэкстах яны скарыстоўваюцца, каб надаць мове вобразнасць, выразнасць.

Марфалагічныя асаблівасці

У навуковых тэкстах выкарыстоўваюцца амаль усе часціны мовы (акрамя выклічнікаў). Менш ужывальныя дзеясловы, большасць дзеясловаў-выказнікаў ужываецца ў форме 3-й асобы цяперашняга часу, паколькі аба-значаюць пастаянны, надчасавы стан: складаецца, апрацоўваюць, атрымлі-ваюць, выдзяляюцца..

Для навуковых тэкстаў характэрна ўжыванне аддзеяслоўных назоўнікаў на -анне (-янне), -энне (-енне), -ка, -цыя, -цце з абстрактным значэннем, пры гэтым ніякі род гэтых назоўнікаў пераважае: прасейванне, растварэнне, дабаўленне, падрыхтоўка, ачыстка, фільтрацыя.

Пры дзеясловах-выказніках выкарыстоўваюцца займеннікі з адцягнена-абагуленым значэннем – ён, яна, яно, яны, мы. Займеннік я не выкарыстоў-ваецца, ён апускаецца або замяняецца займеннікам мы, так званае "аўтар-скае мы " або " мы сціпласці".

Прыметнікі ў тэкстах навуковага стылю выконваюць інфармацыйную, класіфікацыйную функцыю, таму большасць з іх – тэрміны ці часткі тэрмі-налагічных спалучэнняў: авансавая справаздача, дэмаграфічная сітуацыя, падатковыя льготы.

Адзначаюцца прыметнікі і назоўнікі, утвораныя ад дзеепрыметнікаў на -уч- (-юч-): бягучае планаванне, бягучы рамонт, бягучы рахунак; вядучы прэзентацыі.

Дзеепрыметнік як асобая форма дзеяслова ў беларускай мове значна абмежаваны ва ўжыванні ва ўсіх стылях у параўнанні з рускай мовай.

Так, дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу, утвораныя пры дапамозе суфіксаў -уч- (-юч-), -ач- (-яч-), а прошлага часу пры дапамо-зе суфіксаў -ш-, -ўш-, увогуле апошнім часам лічацца ненарматыўнымі, паколькі яны ў пачатковай форме аманімічныя адпаведным дзеепрыслоўям [параўн.: адыходзячы (цягнік) і адыходзячы (разгаварыліся), зелянеючы (куст) і зелянеючы (выдзяляўся), павесялеўшы (хлопец) і павесялеўшы (загаварыў), засохшы (бульбоўнік) і засохшы (падае)].

Дзеепрыметнікі залежнага стану цяперашняга часу, утвораныя пры дапа-мозе суфіксаў -ем-, -ім-, сустракаюцца ў навуковых тэкстах, але такія фор-мы таксама не характэрныя для беларускай мовы: разглядаемы, заяўляемы, кіруемы, плануемы, рэгулюемы.

Вядома, выкарыстанне нехарактэрных для беларускай мовы формаў дзеяслова ў навуковых тэкстах не адпавядае норме.

Сінтаксічныя асаблівасці

 

У сінтаксісе навуковага маўлення таксама адлюстроўваюцца яго спецы-фічныя асаблівасці – лагічная паслядоўнасць і дакладнасць выкладу думкі. Таму тут выкарыстоўваюцца пераважна поўныя сказы, рэдка сустракаюцца эліптычныя канструкцыі.

У навуковых тэкстахсказы, як правіла, апавядальныя, двухсастаўныя і развітыя. Абмежавана ўжыванне пытанняў, у тым ліку і рытарычных.

Выказнік у навуковай мове часта можа быць простым дзеяслоўным або састаўным іменным з асноўным кампанентам назоўнікам (асабліва ў азна-чэннях): Матэрыяльныя рэсурсы – гэта сродкі вытворчасці, якія ўключа-юць сродкі працы і прадметы працы.

Часта ў навуковым маўленні назіраецца так званае расшчапленне выказ-ніка – замест аднаго дзеяслова з канкрэтным лексічным значэннем ужыва-юцца назоўнік таго ж кораня і дзеяслоў з аслабленым лексічным значэннем: Хірург аперыруе хворага – Хірург робіць аперацыю хвораму; Самалёт са-дзіцца – Самалёт выконвае пасадку.

У навуковых тэкстах, як правіла, выкарыстоўваюцца асабовыя сказы і рэдка неазначальна-асабовыя, таму што мове навуковых твораў не ўласціва няпэўнасць.

Сказы з аднароднымі членамі ў навуковых тэкстах ўжываюцца часта для класіфікацыі або сістэматызацыі з'яў, прадметаў: Выкарыстаны разнастай-ныя метады даследавання: геадэзічныя, тамаграфічныя, тапанімічныя, ба-танічныя, гісторыка-этнаграфічныя.

Як няцяжка заўважыць, складаныя сказы ў навуковай мове сустракаюц-ца часцей, чым простыя, і яны вельмі разнастайныя па сваёй структуры. З трох тыпаў складаных сказаў у навуковых тэкстах больш ужывальнымі з'яўляюцца складаназалежныя, што адпавядае патрабаванням доказна-лагіч-нага навуковага выкладу.

Для навуковага стылю характэрны складаназалежныя сказы, даданая частка якіх заключае асноўную інфармацыю, а асноўная частка тым часам амаль зусім пазбаўлена зместу. Напрыклад: Трэба сказаць, што...; Варта падкрэсліць, што...; неабходна адзначыць, што...

Сувязь паміж сказамі ў навуковай мове ажыццяўляецца часцей за ўсё пры дапамозе разнастайных злучнікаў і злучальных слоў. Гэта тлумачыцца тым, што ў злучнікавым сказе сувязь паміж асобнымі яго часткамі выража-ецца больш дакладна, чым у бяззлучнікавым, параўн.: Ён не з’явіўся на работу таму, што быў хворы і Ён не з’явіўся на работу: быў хворы.

Асабліва шырока выкарыстоўваюцца спецыфічныя сродкі міжфразавай сувязі – складаныя злучнікі (ці злучальныя словы), характэрныя для кніж-ных стыляў мовы: у сувязі з тым што, дзякуючы таму што, нягледзячы на тое што, па меры таго як, між тым як, пасля таго як, у той час калі, разам з тым, тым не менш.

У тэкстах навуковага стылю сустракаецца таксама шмат слоў, па значэн-ню вельмі блізкіх да злучнікаў. Яны ставяцца пераважна ў пачатку сказа для сувязі з папярэднім кантэкстам: інакш, таму і г. д. З гэтай жа мэтай ужыва-юцца розныя пабочныя словы: такім чынам, напрыклад, па-першае, па-другое, з аднаго боку і г. д. Пабочныя словы, канструкцыі ў навуковых тэкс-тах указваюць на адносіны паміж часткамі выказвання, а ўстаўныя словы і сказы нясуць дадатковыя звесткі, тлумачэнні, удакладненні, папраўкі.

У навуковым стылі не распаўсюджаны ідыёмы, прыказкі, прымаўкі, рэдка ўжываюцца крылатыя словы і афарызмы.

Сінтаксіс навуковага стылю вызначаецца таксама шматкампанентнымі складанымі сказамі з устаўнымі канструкцыямі, з некалькімі дзеепрыметны-мі або дзеепрыслоўнымі словазлучэннямі.

 

 

Тэма 5