Крымінальнае права ВКЛ 15-16

У заканадаўстве Вялікага княства Літоўскага значная ўвага была ўдзелена нормам крымінальнага права. Вызначэнне злачынства фарміравалася ў залежнасці ад яго характе­ру і вынікаў. Злачынствы супраць здароўя, недатыкальнасці асобы і маёмасці вызначаліся як гвалт, крыўда, зладзейства, шкода; злачынныя дзеянні наогул - "выступ из права", "злочинство", "вина". Вызначэнне паняцця злачынст­ва, блізкае сучаснаму "праступак", упершыню сустракаецца ў прывілеі 1447г.

Суб'ектамі злачынства маглі быць пэўныя асобы і групы людзей, якія адказвалі за чужую віну. Статут 1588 г. зрабіў спробу абмежа­ваць адказнасць за чужую віну, абвясціўшы прынцып асабістай адказнасці віноўнай асобы. Згодна з законам суб'ектам злачынства мог быць толькі чалавек. Псіхічна хворыя, а так­сама асобы, якія не дасягнулі пэўнага ўзросту, да адказнасці не прыцягваліся. Калі Статут 1566 г. прадугледжваў крымінальную адказнасць пасля 14 гадоў, то Статут 1588 г. -пасля 16. Закон размяжоўваў віну наўмысную і ненаўмысную. Ненаўмысная віна прадугледжвала маёмасную адказнасць (пакрыццё страт, шкоды). Пры адсутнасці віны крымінальнае пакаранне не ўжывалася. Для правільнага вызначэння ступені віны суд павінен быў вызначыць прычынную сувязь паміж дзеяннямі вінаватай асобы і іх вы­нікамі.

Першая спроба сфармуляваць прэзумпцыю невінаватасці была зроблена ў Статуце 1566 г., а Статут 1588 г. пашырыў гэтае правіла і на простых людзей. Атрымалі свае прававое замацаванне ў Статуце і такія інстытуты, як неабходная абарона і крайняя неабходнасць, рэцыдыў.

Крымінальнае права XVI ст. выразна не размяжоўвала стадыі злачыннай дзейнасці, хаця і адрознівала намер, падрыхтоўку, замах, якія караліся толькі ў прадугледжаных за­конам выпадках. Акрамя таго, Статутам 1588 г. вызначалася пакаранне ў залежнасці ад ступені ўдзелу асобы ў злачынстве. Адрознівалася простае саўдзельніцтва, калі ўсе ўдзельнікі былі выканаўцамі злачынства, і складанае, пры якім адны дзейнічалі як падбухторшчыкі, другія - як выканаўцы, трэція -як памагатыя. Падбухторшчык падзяляў крымінальную адказнасць з забойцам. Не лічыўся ўдзельнікам злачынства слуга, які суправаджаў свайго феадала пры наездзе на чужы маёнтак, а таксама слуга, які параніў ці забіў чалавека, абараняючы свайго гаспадара. Самастойным відам злачынства лічылася ўкрыццё злачынцы.

У залежнасці ад аб'ектаў злачыннага замаху злачынствы падзяляліся на дзяржаўныя, супраць парадку кіравання і правасуддзя, царквы, маралі, жыцця, здароўя і гонару людзей; ваенныя, замах на маёмасць, злачынствы слуг і феадальна-залежных людзей супраць феадалаў. Найбольш цяжкімі лічыліся злачынствы супраць дзяржавы і рэлігіі. Да першых адносіліся дзяржаўная здрада, змова супраць вялікага князя, паўстанне, дзяржаўны пераварот, абраза гаспадара. Да рэлігійных злачынстваў адносіліся выхад з хрысціянства, спакушэнне хрысціян у іудзейскую ці мусульманскую рэлігію, вядзьмарства.

У залежнасці ад спосабу ўзбуджэння крымінальных спраў у судзе яны падзяляліся на тры катэгорыі: 1) справы, якія ўзбуджаліся прадстаўнікамі дзяржаўнай улады незалежна ад наяўнасці пацярпеўшага (дзяржаўныя злачынствы, злачынст­вы супраць рэлігіі і маралі, супраць парадку кіравання і пра­васуддзя); 2) прыватнага абвінавачання па заявах пацярпеўшых (злачынствы супраць асобы і маёмасці); 3) змешанага абвінавачання, калі абвінаваўцамі выступалі і службовыя і прыватныя асобы.

У ліку галоўных мэт, якія дасягаліся шляхам прымянення пакарання, можна назваць запалохванне, кампенсацыю пацярпеўшаму прычыненай яму шкоды за кошт злачынцы ці яго блізкіх, а таксама помсту - нанясенне злачынцу шкоды. У заканадаўчыя акты ўводзіліся нормы, якія прадугледжвалі пакаранні з выкарыстаннем жорсткіх метадаў. Сродкам запалохвання служылі таксама і непамерныя маёмасныя спагнанні і штрафы. Пакаранне прымянялася з улікам класавай прына-лежнасці як пацярпеўшага, так і злачынцы. Асноўнымі відамі пакарання былі маёмасныя, кара смерцю; цялесныя - "пакута"; турэмнае зняволенне; выгнанне, апала, пазбаўленне шляхецкай годнасці і аб'яўленне па-за законам.

За адно і тое ж злачынства простых людзей і шляхціцаў каралі па-рознаму. У гэтым выяўляўся класава-саслоўны характар феа-дальнага крымінальнага права, якое працавала на карысць феадалаў, захоўвала ўсе іх ільготы і перавагі.

Гуманныя меры: непрымяненне смяротнай кары ў адносінах да цяжарных жанчын, адмова ад крымінальнага пакарання дзяцей, ўстанаўленне крымінальнай адказнасці шляхціца за забойства простага чалавека, высокая адказнасць за злачынствы супраць жанчын, адносна невялікія тэрміны зняволення.

Грамадзянскае права ВКЛ

Існавалі нормы, што рэгулявалі дагаворныя адносіны куплі-продажу, пазыкі, залогу, арэнды, абавязкі ў адносінах працы па найме, а так­сама нормы спадчыннага права. Маёмасныя адносіны рэгуляваліся ў залежнасці ад праваздольнасці людзей, іх саслоўнай прыналежнасці, веравызнання, месца жыхарства (горад, вёска) і прававога становішча старон у грамадстве і сям'і. Найбольш поўнай праваздольнасцю вало-далі дзяржава, царква і вярхі класа феадалаў. Яны маглі свабодца распараджацца сваёй маёмасцю, ажыццяўляць усе віды грамадзянска-прававых пагадненняў. Даволі шырокай пра­ваздольнасцю валодала і маламаёмасная шляхта, хаця яе пра­вы былі абмежаваныя. Праваздольнасць простых людзей не была роўнай і залежала ад шэрагу фактараў: мяшчане буйных гарадоў карысталіся болыпымі правамі, чым жыхары вёсак і мястэчак, католікі мелі перавагу перад праваслаўнымі і г.д. Зусім абмежаванай была грамадзянская праваздоль­насць палонных і чэлядзі нявольнай. Абмяжоўваліся правы і дзеяздольнасць жанчын, дзяцей, а дзеяздольнасць удавы бы­ла значна шырэй, чым замужняй жанчыны. Агульная грамадская дзеяздольнасць наступала для мужчын з 18-гадовага, для жанчын - з 13-гадовага ўзросту.

Аб'ектамі рэчавага права былі маёнткі з залежнымі людзьмі, ворныя землі, лясы, сенажаці, азёры, рэкі, прадукты сельскай гаспадаркі, прадметы рамеснай вытворчасці і г.д. У XVI ст. былі вядомы наступныя правы на рэчы: уласнасць (трыманне, уладанне), заклад (застава) і сервітут.

У адпаведнасці з прававой рэгламентацыяй зямельныя ўладанні феадалаў падзяляліся на тры асноўныя катэгорыі: вотчыны; маёнткі, выслужаныя або атрыманыя ў карыстанне на поўны ці ўмоўны тэрмін; маёнткі навечна. Права распараджэння гэтымі катэгорыямі нерухомай маёмасці не было аднолькавым. Уладанне ў адрозненне ад уласнасці азначала фактычнае валоданне маёмасцю з абмежаванымі правамі на распараджэнне ёю. Уладанне і ўласнасць аднолькава падлягалі судовай абароне

Глыбокія змены адбыліся і ў абавязацельным праве, якое прыстасоўвалася да больш інтэнсіўнага таварна-грашовага абароту і ўзмацнення эканамічнага прыгнёту народа. Падрабязна выкладаліся нормы, якія рэгулявалі выкананне абавязацельстваў. Закон вызначаў форму і парадак заклю­чэння пагадненняў, тэрміны іскавай даўнасці і інш. Усе здзелкі бакі павінны былі заключаць у прысутнасці сведак. Пагадненні аб зямлі рабіліся ў пісьмовай форме i заносіліся ў судовыя кнігі. Пісьмовая форма прадугледжвалася і для дагавору пазыкі на суму больш за 10 коп грошай. Абавязацельства спынялася ў выпадку выканання ці сканчэння тэрміну яго дзеяння, з-за смерці абавязанай стараны. У апошнім выпадку доўг павінны былі плаціць ці адпрацоўваць дзеці нябожчыка.

Спадчыннае права было вылучана ў Статутах як самастойны інстытут цывільнага права. Закон замацоўваў агульнае палажэнне, у адпаведнасці з якім дзеці станавіліся спадкаемцамі маёмасці сваіх бацькоў, падрабязна рэгламентаваў шматлікія пытанні, якія ўзнікалі ў практыцы афармлення спадчыны. Значна пашыралася права перадачы маёмасці па завяшчанні, вызначалася кола асоб, якія не мелі права завяшчаць ці правы якіх былі абмежаваны пэўнымі ўмовамі.

 

Працэсуальнае права ВКЛ.

Па Статуце 1588 г. працэсуальнае права было адзіным і для крымінальных і для цывільных спраў. Панаваў іскавы характар працэсу, згодна з якім ісцец сам павінен быў збіраць доказы, прад'яўляць іх суду і падтрымліваць абвінавачванне. У любой стадыі працэсу ісцец мог адмовіцца ад іску ці абвінавачвання, заключыць міравое пагадненне або або памілаваць злачынцу. Калі абвінавачванне не знаходзіла пацверджэння, ісцец мог быць прыцягнуты да адказнасці.

Роля суда пры іскавым судаводстве была параўнаўча пасіўнай.

Згодна са Статутам 1588 г. суб’екты працэсу мелі розную працэсуальную праваздольнасць. Поўнай працэсуальнай праваздольнасцю карысталіся найбольш багатыя феадалы, чэлядзь дворная і феадальна-залежныя сяляне былі наогул яе пазбаўлены. За іх у судах павінны былі выступаць паны або, па даручэнні апошніх, адвакаты ці іншыя прадстаўнікі феадалаў.

Судовы працэс пачынаўся з падачы скаргі, пасля чаго складалася позва, якая адначасова была і выклікам у суд і іскавай заявай з пераказам сутнасці справы. Позва ўручалася адказчыку праз вознага, аб чым рабіўся адпаведны запіс у судовай кнізе. У працэсе ўдзельнічалі два бакі: той, хто ўзбуджаў справу, адносіўся да боку павадовага, той, хто адказваў ці абвінавачваўся, - да боку адпорнага.

Пры судах працавалі прафесіянальныя адвакаты (пракуратары). Пры неабходнасці прадстаўнікі старон мелі права карыстацца іх паслугамі.

Агульная тэрытарыяльная падсуднасць спраў у адносінах да вольных людзей вызначалася паводле звычаёвага права: у
месцы жыхарства адказчыка па грамадзянскіх справах і ў месцы, дзе адбылося злачынства, - па крымінальных. Стораны мелі права заключаць пагадненне аб змене падсуднасці (тэрытарыяльнай і інш.) Да 1564 г. буйныя феадалы карысталіся правам выключнай падсуднасці. Іх справы разглядаў вялікакняжацкі суд, што ўскладняла парадак прад'яўлення ім іскаў дробнымі і сярэднімі феадаламі. Бельскі прывілей 1564 г. абвясціў роўную падсуднасць для ўсёй шляхты.

Тэорыя фармальных доказаў, што панавала ў феадальным працэсуальным праве, грунтавалася на ўстаноўленай у законе сіле доказаў, якія дзяліліся на дасканалыя і недасканалыя

Важнейшы прынцып працэсуальнага права Вялікага княства Літоўскага заключаўся ў тым, што бок павадовы (ісцец) павінен быў прывесці факты, якія б па грамадзянскіх справах сведчылі аб наяўнасці шкоды, а па крымінальных - віны. Ніхто не мог быць асуджаны без наяўнасці паўнаты неабходных доказаў. Закон прадугледжваў вызваленне падсуднага ад пакарання пры недастатковасці доказаў і пры з'яўленні ў суда сумнення ў яго вінаватасці. Пры аднолькава няпоўных доказах істца і адказчыка суд аддаваў перавагу апошняму.

Асноўнымі відамі доказаў лічыліся тлумачэнні бакоў, іх прызнанне; паказанні сведак; прысяга; пісьмовыя і рэчавыя доказы; вывады і тлумачэнні экспертаў. Тлумачэнне істца або адказчьща займала адно з цэнтральных месцаў у сістэме судовых доказаў. Прызнанне адказчыкам іску, зробленае ў судзе, разглядалася як поўны доказ і было дастатковай падставай для прыняцця судовага рашэння. Адказчык, або падсудны, прызнаўшы іск або абвінавачванне, пазбаўляўся права абскарджваць пастанову суда, у аснову якой было пакладзена прызнанне. Самымі распаўсюджанымі доказамі былі паказанні сведкаў. Статут 1588 г. вызначаў, хто мог быць сведкам, і працэсуальную працэдуру атрымання іх паказанняў. Прысяга і клятва лічыліся дапаможнымі доказамі і звычайна выкарыстоўваліся, калі паказанняў сведкаў ці іншых доказаў для вырашэння справы было недастаткова. Вышэйшай ступенню дакладнасці, як лічылася, валодалі сведчанні духоўных і службовых асоб дзяржаўнай адміністрацыі.

У працэсе разгляду грамадзянскіх спраў важнае значэнне надавалася пісьмовым доказам, бо закон патрабаваў заключаць многія пагадненні, дагаворы куплі-продажу, пазыкі і інш. у пісьмовай форме. Усе гэтыя акты складаліся па вызначанай форме, што патрабавала наяўнасці пэўных рэквізітаў (подпісы, пячаткі). Найбольш важныя з актаў рэгістраваліся ў судовых кнігах. Падробка пісьмовых доказаў каралася смерцю. Рэчавы доказ разглядаўся як самы пераканаўчы, асабліва калі злачынец быў затрыманы на месцы злачынства.

У адпаведнасці з заканадаўствам Вялікага княства ЛІтоўскага па найбольш цяжкіх злачынствах (дзяржаўныя, ваенныя, некаторыя крымінальныя) вышук, следства і суд былі абавязковымі, незалежна ад таго, ці рабілася пацярпеўшым адпаведная заява. Папярэдняе следства па найбольш цяжкіх і небяспечных злачынствах ажыццяўлялася службовымі асобамі дзяржаўнага апарату: звычайна старастамі, іх намеснікамі ці замкавымі суддзямі, якія выязджалі на месца, дапытвалі сведкаў, падазроных, запісвалі іх паказанні і перадавалі ў суд, які разглядаў справу. Для выключэння магчымасці злоўжыванняў службовых асоб і магчымай адмовы падазронага ці сведак у судзе ад сваіх паказанняў на папярэднім допыце прысутнічалі панятыя.

Непасрэдны разгляд справы пачынаўся з аб'явы суда аб пачатку судовага працэсу і выкліку ў судовае пасяджэнне бакоў. Першым выкладаў свае патрабаванні ісцец, потым адказчык даваў па іх тлумачэнні. Ісцец меў магчымасць абвяргаць пярэчанні адказчыка, а адказчык - сцвярджэнні істца. Пасля высту­пления бакоў, іх адвакатаў, даследавання доказаў, прыняцця прысягі бакоў і сведак суд прыступаў да вынясення рашэння (выраку, дэкрэта). Адкладваць вынясенне рашэння суд мог не больш як на тры дні. Ісцец і адказчык па большасці спраў мелі права падаць апеляцыю ў вышэйшы суд, але аб гэтым яны павінны былі заявіць у судзе адразу пасля вынясення рашэння. Калі такой заявы не наступала, то пастанова суда набывала законную сілу і падлягала выкананню