Падкрэсліце дыялектныя словы.

 

Чунi, стаiмо, вандзэлак (клунак), каюк (канец), у вачох, натура (прырода), баранка (руль), скавыш, кабан (певень).

 

7. Якiя пары слоў не з'яўляюцца антанiмiчнымі? Падкрэсліце іх.

 

шмат – мала	анархiя – парадак	гуманiзм – чалавечнасць
я – ты	багата – жменя	забегчы – прыбегчы
над – пад	мой – твой	усё – нiчога

 

8. Гiстарызмы (1), архаізмы (2). Пастаўце адпаведную лічбу.

 

дзесяцiна		лемантар		Намiтка
казальнiца		сажань		Рэляцыя
стадола		Мапа		Раме
аэраплан		балагол		варштат
буклi		войт		бурлакi

 

9. Укажыце поўныя лексiчныя амонiмы.

 

1. калдуны 'клёцкi, начыненыя мясным i якiм-небудзь iншым фаршам' — калдуны 'зблытаныя, скудлачаныя валасы';

2. ля 'нота' — ля 'прыназоўнiк’;

3. касяк 'вушак або iншы косавугольны прадмет' — касяк 'чарада птушак, рыб ';

4. лячу да бабулi — лячу хворага

5. сплавiць 'злучыць якiя-небудзь рэчывы шляхам сплаўлення' —

сплавiць 'адправiць што-небудзь вадой унiз па цячэнню'

6. соты 'васкавыя ячэйкi' — соты 'парадкавы лiчэбнiк’

7. рана 'раненне' (назоўнiк) — рана 'няпозна' (прыслоўе)

8. раз 'аднойчы' (прыслоўе) — раз (злучнiк)

 

10. Амонімамі (1) ці мнагазначнымі (1) з’яўляюцца выдзеленыя словы. Пастаўце адпаведную лічбу.

 

1.	сталi драмаць на варту сталi
2.	смачны гасцiнец — шырокi гасцiнец
3.	хвост рыбы — хвост чаргi
4.	даспяваюць песню — даспяваюць каласы
5.	зарабiць рубель — у кiшэнi 100 рублёў
6.	ганаровая варта — глядзець не варта
7.	акцыі пратэсту — акцыi прадпрыемства
8.	зламаў вось — вось i лета прыйшло
9.	хiмiчная рэакцыя — палiтычная рэакцыя
10.	шырокi роў — гучны роў
11.	мора кветак — бурлiвае мора
12.	беспрацоўны iнжынер — беспрацоўны спявае
13.	корань слова — корань зуба — корань дрэва
14.	вясёлыя карэлы — карэлы твар
15.	пераезд сяброў — чыгуначны пераезд

 

11. Амаформы (1), амографы (2), амафоны (3)? Пастаўце адпаведную лічбу.

 

1.	Адрамантаваны экіпаж — вясёлы экіпаж
2.	Сонца ззяла — дзірка ў сцяне ззяла
3.	Спазніцца на пяць хвілін – паспрабуем напяць
4.	Яны пазбягалі сустрэч — коні пазбягалi з гары
5.	Вострая пiла — карова пiла ваду
6.	Паехаць на Украіну — заехаць у краіну

 

Падкрэсліце словы, якiя, на вашу думку, адносяцца да жаргоннай лексiкi.

 

Пасвіць гавяду (рагатую жывёлу), звязаць галень (дзяркач), дапусціць ляп (памылку), продкi (бацькi) не з’явіліся, зрабіць трэба жалезна (цвёрда, абавязкова), задраiць (шчыльна закрыць) усе вокны, зіма цёнгле (заўсёды) ідзе пасля восені, атрымалася халтура (нядобрасумленна выкананая работа), усё павінна быць у ажуры (парадку).

 

13. Падкрэсліце словы, якiя адносяцца да эмацыянальна-экспрэсiўнай лексiкi.

 

Хвалько, халупа, глядзець, зануда, танюсенькi, пудра, гнiда, ліса (пра чалавека), будаваць, брат, з’есці яблычак.

 

14. Варыянты аднаго і таго ж слова (1) ці паронімы (2)? Пастаўце адпаведную лічбу.

 

Кмен — кмiн (), слоўнiкавы — слоўны (), крамянёвы — крамянiсты (), разлог — разлога (), верхам — вярхом (), задзiрлiвы — задзiрысты (), паглыбець — паглыбiць (), стракатаць — стракацець (), калодзеж – калодзезь ().

15. Семантычны (1), стылістычны (2), семантыка-стылістычныя (3) сінонімы? Пастаўце адпаведную лічбу.

 

сцюжа — холад		ручка — асадка
саромецца — стыдацца		смеласць — мужнасць
чорны — вараны		заплямiць — замызгаць
трыпутнiк — падарожнiк		выпадак — iнцыдэнт
катэгарычна — наадрэз		змаганне — бітва

16. Якiя пары слоў не з'яўляюцца сiнонiмамi? Падкрэсліце іх.

 

Бурштын – янтар, сподак – спаднiца, канюшына – дзяцелiна, каберац – коўрык, дыван – канапа, талерантнасць – цярпiмасць, асадка – накрыўка, канюшня – стайня, скарбнiк – казнакрад, асобнiк – кулак, перапынак – антракт.

 

17. Абвядзіце кружком нумары сказаў, у якiх выдзеленыя словы з'яўляюцца аказiяналiзмамi (словамi-метэорамi, аўтарскімі наватворамі). Устаўце прапушчаныя літары, раскрыйце дужкі.

 

1) I ў з..л..нiне слоў юнее кожны лiсцiк (Ю.Голуб).

2) Для сту(дзе, дэ)нтаў унiверсi(це, тэ)та штогод праводзiцца санацыя (Зв.)

3) Языкачосаў безадказных было ў нас калiс..цi шмат (П.Панчанка).

4) Лiгiтымнасць парламент(а, у) прызналi амаль усе краiны Еўропы (Зв.)

5) За ра..коцiстым, дальнiм Дунаем снежнагорылася Балгарыя (А.Лойка).

6) Кiраўнiк беларускай д..л..гацыi азнаёмiў на брыфiнгу зацiкаўленых асоб са сваiм пунктам гледжан..я адносна ра..пачатых перагавораў (Нар. газета).

7) І абвiсаюць лозы аблачыста, крынiцу..ольха мацае ступнёй (К.Камейша).

8) Ой ты, дзед- барадзед, не калiся б..р..дой, палiвай яе в..дой (Н.Тулупава).

9) У Бруселі адбыўся саміт кіраўнікоў дзяржаў (Зв.).

 

18. Да ўстарэлых слоў падбярыце сучасныя адпаведнiкi-сінонімы.

 

Адзёр		балона
Вогнiк		зельнiк
Сухоты		скарбнік
Прывён		Варункі
Жабка		Аблуда
атрамант		вой

 

19. Падкрэсліце ў сказах антытэзу адной рыскай, аксюмаран дзвюма.

 

1) Iдуць нябожчыкi жывыя (Я.Купала).

2) Вазы адскрыпелi ў нiзiне i стаў аглушальны спакой (П.Панчанка).

3) Родная зямля – мацi, чужая старонка – мачаха (Прыказка).

4) Усяго сем нот, а колькi цяжкай i лёгкай музыкi (ЛiМ).

5) Без яе не герой я – ахвяра, не змагар я, а раб без яе (А.Вярцiнскi).

6) Шумела маўчаннем лiсце (К.Чорны).

7) Зiмой i летам адным цветам(Загадка).

8) Нязнайка на печы ляжыць, а знайка па дарожцы бяжыць (Прыказка).

9) Тут гняздо маiх бацькоў, тут душы маёй прапiска – так далёка ўсё i блiзка (А.Пысiн).

 

З якiмi меркаваннямi нельга пагадзiцца?

 

1) Слова як асноўная адзiнка мовы мае лексiчнае i граматычнае значэнні.

2) Лексiчнае значэнне – гэта асноўнае прадметнае значэнне слова, яго ўнутраны змест.

3) Граматычнае значэнне – гэта фармальны бок слова, якi забяспечвае здольнасць слова ўступаць у адносiны з iншымi словамi па законах граматыкi мовы.

4) Лексiчнае значэнне ўласцiва цэламу класу слоў i вывучаецца лексiкалогiяй.

5) Граматычнае значэнне iндывiдульнае для кожнага канкрэтнага слова.

6) Лексiчнае значэнне названа ў слове i ўласцiва ўсiм яго формам.

7) Агульнае лексiчнае значэнне выражаецца каранёвымi марфемамi.

8) Граматычнае значэнне выражаецца каранёвымi марфемамi.

9) Змена лексiчнага значэння прыводзiць да змен i ў граматычнай характарыстыцы слова.

 

21. Раскрыйце дужкi, пастаўце, дзе трэба, прапушчаныя лiтары i знакi прыпынку. Вызначце стыль тэксту і тып маўлення.

 

У з..млянцы было цёмна. Нiколi раней буржуйка добрае вынахо..ства ц..пер ужо..давалася далёкiх часоў (Г,г)рамадзянскай (В,в)айны (не) дымiла звычайна наганяла лазн..вую ц..плыню хутка i щ такi в..чэрнi час (н..) рэдка а..чынялi дз..веры каб выв..трыць сухую духату. Цяпер(жа) ц..плыню выдз..мула за адну хвiлiну як толькi а..чынiлi дз..веры.

На двар.. гуляла ран..яя завiруха злос..ная як сама вайна як (не)чаканае варожае нашэс..це. Лес (не)шумеў стагна.. мн..гагалоса то гудзеў трубна то выў паран..ным воўкам то плака.. мно..ствам дзiцячых галасоў. Вецер (не)прабiваў сц..ну дрэў а гнеўна кiдащся на з..млю з неба праз в..ршалiны слабеў у гал..i але асобныя яго струм..нi прарывалiся ў "вокны" (ў, у) прагалiны ад павален..ых для будаўнiцтва лагера сосен i ўзвiхрывалi калючы снег. (Час)ад(часу) такi ветраны абвал абруш..ваўся на з..млянку на комiн i тады печ пыхкала полым..м i дымам праз усе..чылiны.

Хворыя грудзi начальнiка штаба Брагiнскага ра..дзiраў пакутлiвы кашаль. Капiтан..поўз са свайго драўлянага вузкага тапчан.. на падлогу на..ловыя лапкi накрытыя нямецкай плашч(палаткай). Такiм быў "ложак" сам..га маладога жыхара з..млянкi камiсара Iгара Кiпеня чац..вёрты тапчан (не)змяшчаўся калi будавалi з..млянку (ў, у) каманднай групе было трое.

(I.Шамякiн)

 

ФРАЗЕАЛОГІЯ

 

1. Да прыведзеных фразеалагізмаў запішыце беларускiя адпаведнiкi.

 

пустить по миру
прикусить язык
олух царя небесного
реветь белугой
мухи не обидит
нести ахинею
намять холку
нет худа без добра

Што азначаюць гэтыя выразы?

 

саламонава рашэнне
эзопава мова
ахілесава пята
аўгіевы стайні
дамоклаў меч
пракрустава ложа
арыядніна нітка
пірава перамога
герастратава слава
каніцель цягнуць
Садом і Гамора
лаўры пажынаць

 

3. Замяніце прыведзеныя фразеалагiзмы аднаслоўнымі сiнонiмамі.

 

востры на язык
сунуць нос
душа ў душу
Хоць гаць гацi
блiзкi свет
гады ў рады
блёкату аб'есцiся
табаку важыць
на адзiн капыл
біць у хамут

 

4. Да прыведзеных фразеалагізмаў падбярыце антанімічныя ўстойлівыя выразы.

 

Як бабе сесці
За дзедам шведам
У свіныя галасы
Лахі пад пахі

 

5. Пералічыце асноўныя прыметы фразеалагiзма.

 

1.
2.
3.
4.
5.
6.

 

6. Раскрыйце дужкi, пастаўце прапушчаныя лiтары i знакi прыпынку.

 

Творчасць Яўгенiі Янiшчыц слын..ай дачкi (П, п)алес..я i ўсёй Беларусi (ў, у)зяла пачатак на роднай зямл.. i жывiлася яе сокамi. Яе вёска яе (П, п)iншчына цiхаплын..ая Ясельда бацькоўская хата з..млякi з iх цяжкiм i святым хлебаробскiм клопатам усё гэта было для яе (б..сконца)дарагiм i любым. Пэўна там на беразе юнацтва..учылася будучая паэтка бачыць i знаходзiць у шэрай паўсядзён..асцi жыццёвай прозы чароўнае паэтычнае зерне хара..ства. I потым усё да чаго дакраналася яе п..ро станавiлася нiбы пад чароўнай д..рыжорскай палачкай высокай паэзi..й арганiчным i праўдзiвым сiмвалам. I будзён..ая сустрэча на в..сковай..улiцы з сялянкай што iшла са жнiўнага поля i празаiчны надакучлiвы хатнi занятак мыц..ё вокнаў i мац..рынскае павучан..е сыну старанна рабiць урокi школьныя i жыццёвыя быць чулым да чужога гора верна сябраваць i даваць..дачы подласцi вось толькi кропелька таго што знайшло месца на старонках паэтычных кнiж..к Жэнi Янiшчыц. Пры ўсiх з..мных карэн..ях яе паэзiя была палётн..й як яе душа як яна сама (ў, у)бiрала ў сябе ўсе беды i тр..вогi людзей блi..кiх i далёкiх свету ч..лаве...ва.

Не было (нi)чога ў гэтым свеце в..лiкага цi малога да чаго Янiшчыц была(б) абыякавай. I таму (не)пакiдае раўнадушным хвалюе i ўзрушае яе слова нават тых хто а..крывае для с..бе яе кнiгi толькi зараз лепш позна чым нiколi. Раскрыеш томiк паэткi i здаецца а..ступае ўсё выпадковае (не)значнае (не)патрэбнае ў жыц..i i ты ўзлятаеш у неба паэзii разам з чароўнай птушкай (П, п)алес..я што н..ўхiльна i плён..а (ў, у)зняўшыся з з..млi л..цела (на)сустрач зоркам гр..мотам снег.. хмарам бя..лiтасным стрэлам якiя ў(рэшце)рэшт дагналi яе i працялi яе трапяткi.. крылы.

(Паводле С.Клiменценка.)

 

ЛЕКСІКАГРАФІЯ. ФРАЗЕАГРАФІЯ

 

1. Якія з пералічаных слоўнікаў адносяцца да унiверсальных?

 

1. Энцыклапедыя прыроды Беларусi: У 5-ці т. 1983—1986.

2. Беларусь: Энцыкл. даведнiк. – Мн., 1995

3. Этнаграфiя Беларусi (1989)

4. Беларускiя пiсьменнiкi: бiблiяграфiчны слоўнiк: У 6 т. 1992—1995.

5. Энцыклапедыя гiсторыi Беларусi: У 6 т. 1993—2000.

6. Беларуская савецкая энцыклапедыя: У 12 т. 1969—1975.

7. Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-ці т. 1984—1989.

8. Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыкл. Даведнік. – Мн., 1995.

2. Якiя слоўнiкi адыгралi значную ролю ў нармалiзацыi беларускай лiтаратурнай мовы ў 20-я гг. ХХ ст.?

1) "Руска-беларускi слоўнiк" пад рэд. А.Александровiча.

2) "Расiйска-беларускi слоўнiк" С.Некрашэвiча i М.Байкова.

3) "Падручны полька-беларускi слоўнiк" пад рэд. А.Абрэмскай-Яблонскай i М.Бiрылы.

4) "Украiнска-беларускi слоўнiк" В.П.Лемцюговай.

5) "Маскоўска-беларускi слоўнiк" М.i Г.Гарэцкiх.

6) "Практычны расiйска-беларускi слоўнiк" М.Байкова i М.Гарэцкага.

 

3. Аўтарамi якiх слоўнiкаў з`яўляюцца гэтыя навукоўцы? Пастаўце адпаведны нумар.

 

1.	А.М.Булыка		Пішам без памылак: Разам, асобна, праз дэфіс: Слоўн.-давед.	1.
2.	У.М.Лазоўскi		Марфемны слоўнiк беларускай мовы	2.
3.	А.М.Бардовiч, Л.М.Шакун		Слоўнiк паронiмаў беларускай мовы	3.
4.	В.П.Рагойша		Слоўнiк iншамоўных слоў	4.
5.	М.Р.Прыгодзiч		Паэтычны слоўнiк	5.
6.	С.М.Грабчыкаў		Слоўнiк антонiмаў беларускай мовы: Канкрэтныя выпадкi ўжывання	6.

 

4. Устанавiце аўтарства наступных слоўнiкаў.

 

1.	Фразеалагiчны слоўнiк беларускай мовы. У 2 т. Мн., 1993.		П.П.Шуба	1.
Я.М.Камароўскi	2.
2.	Слоўнiк амонiмаў беларускай мовы. Мн., 1991.		В.Дз.Старычонак	3.
I.Я.Лепешаў	4.
3.	Слоўнiк нацiску ў беларускай мове. Мн., 1992.		Н.В.Гаўрош	5.
Я.Ф.Карскi	6.
4.	Слоўнiк эпiтэтаў беларускай мовы. Мн., 1991.		Ф.М.Янкоўскi	7.
М.В.Бiрыла	8.

 

5. Раскрыйце дужкi, пастаўце прапушчаныя лiтары i знакi прыпынку.

 

Убачыўшы пч..лiны рой як ён л..цiць то вiрлiвым клубам то шумлiвай завiрух..й усе стараюцца ху..чэй схавацца баяцца што рой гэта ашалелыя пчолы накiну..ца i закусаюць (на)смерць.

А мiж тым рой самы мiрны мiж пчолаў кал..ктыў.

Сё..ня пч..лiны рой сеў (не)падалёк ад нас на куст бэз... адпачыць. Верхняя галiна ажно сагнулася пад яго ц..жарам. Такi быў магутны рой.

Паведамiлi пра рой жон.... пч..ляра. Яна ўзяла раёўнiк пырс..нула на рой вадой i нiкол..чкi (не)закрываючыся сабрала ў раёўнiк ус..х пчол. Н.. адна пч..ла нават не па..мкнулася ў..алiць яе.

Калi а..дзяляецца рой растлумачыла яна то пчолы б..руць з сабою з вул..я ў хабатках мёд.. на тр.. сутак iснаван..я. Таму яны ў гэты час не кусаюцца. Не толькi з тае прычыны што сытыя а таму i лагодныя але i таму што н..сучы з сабою ўзятак для нова..а жыцця не хоч..ць нiякiх н.. сутычак н.. вайны каб (не)папсаваўся (не)пагарчэў ад злос..цi мёд.

(К.Кiрыенка.)

 

МАРФАЛОГІЯ

Назоўнік