Тэма 9. Літаратурныя рухі, кірункі, плыні

як аб’ект параўнальнага аналізу

 

Літаратурныя рухі, кірункі, плыні, школы – літаратуразнаўчыя паняцці, з дапамогай якіх пазначаюць вялікае кола пісьменнікаў, аб’яднаных пэўнымі агульнасцямі: у светапоглядзе, звароце да той ці іншай тэматыкі, выбары жанраў, асаблівасцях творчага стылю і інш. Традыцыйна літаратурныя кірункі вылучаюць, пачынаючы з ХУІІ ст.: барока, класіцызм. Даследуючы гісторыю літаратуры, адрозніваюць і спецыфічную з’яву – Асветніцтва – ідэйна-культурны рух ХУІІІ ст., у рэчышчы якога развіваецца шэраг кірункаў – асветніцкі класіцызм, асветніцкі рэалізм, сентыменталізм. З традыцыйным паняццем “кірунак” суадносяцца паняцці “літаратурныя агульнасці” і “літаратурныя сістэмы”: у ХІХ–ХХ стст. рамантызм і рэалізм, а таксама мадэрнізм, у якім існуе цэлы шэраг плыняў і школ. Першымі ж літаратурнымі кірункамі (напрамкамі) у сусветнай літаратуры з’яўляюцца барока і класіцызм.

 

Барока

Слова паходзіць ад barocco, што значыць ракавіна выкшталцаванай формы. У літаратуры і мастацтве барокко знайшлі ўвасабленне падзеі, звязаныя з Контррэфармацыяй, узмацненнем феадальна-каталіцкай рэакцыі. Асноўнай зброяй Контррэфармацыі былі інквізіцыя і манаскія ордэны: толькі за ХУІ–ХУІІІ стст. інквізіцыяй ў Іспаніі былі спалены на вогнішчах 30 тыс. чалавек, каля 300 тысяч знаходзілася ў турмах. Гаспадарка краіны аказася ў заняпадзе, паколькі яна трымалася за кошт паступленняў з іншых земляў, якія знаходзіліся пад уладай іспанскіх канкістадораў. Золата і іншыя каштоўнасці перасталі вывозіць за межы заваяваных краін, і ў Іспанію прыйшоў голад. З канца ХУІ да сярэдзіны ХУІІ стст. насельніцтва краіны зменшылася звыш чым на 2 млн. чалавек, прычым толькі ў Севільі – у 10 разоў. Трагічныя падзеі ў гісторыі краіны паўплывалі на фарміраванне новага светаўспрымання – барока, што знайшло адлюстраванне ў паэзіі (літаратурная плынь гангарызм), прозе (махлярскі раман), драматургіі (п’есы Педра Кальдэрона). Барока ў Германіі было народжана Трыццацігадовай вайной (1618–48 гг.), у выніку якой загінула 10 з 16 млн. чалавек. Вялікія спусташэнні прыносілі эпідэміі, паўстанні, рабаўніцтва і гвалт.

Асноўная ідэйна-эстэтычная дамінанта мастацтва барока – разуменне разделенасці двух пачаткаў, якія бачыліся знітаванымі ў творчасці гуманістаў Адраджэння, выяўленне супярэчнасцей паміж

нябесным і зямным

ідэальным і матэрыяльным

духоўным і фізічным

душой і целам.

У прадстаўнікоў «высокага» барока перавага аддавалася на карысць «першага»: нябеснага, ідэальнага, духоўнага, перастворанага ў імкненнях да вышэйшага – Бога, якога шукаюць цягам жыцця, з дапамогай розуму, пераадольваючы ўматлікі пакуты і выпрабаванні.

У «нізавым» барока праявы зямнога, матэрыяльнага, фізічнага выступаюць на першы план: чалавек пагружаецца ў варункі жыцця, якія адметны сваёй пакручастасцю, хітраспляценнямі, выпадковасцямі.

Свет паўстае дынамічным, зменлівым, рухомым.

Чалавек бачыцца істотай, якая уплеценая ў хуткі рух, ягоны лёс адметны шматлікімі зменамі (адсюль: матывы загадкавасцей, выпадковасцей, прыёмы пераапранання, выданне сябе за іншага, характэрныя для літаратуры Іспаніі).

Скразныя матывы: Memento mori (Помні пра смерць), Vanitatum! Vanitatum vanitas (Суета! Суета сует, або Марнасць! Марнасць марнасцей),– нагадваюць пра зменлівасць лёсу і рух да таго, што абрана за вышэйшы ідэал.

Жыццё чалавечае ўяўляецца ў гэтым няскончаным руху хуткаплынным, вокамгненным.

У святле вышэйшага ідэалу і хуткаплыннасці жыцця герой, свядома ці неўсвядомлена, імкнецца выпрацаваць і захаваць у сябе сэнс уласнага існавання. Для адных гэты сэнс выяўляецца ў нязломнасці, стойкасці духу, у веры ў існаванне бясспрэчных вартасцей, таго трывалага ў жыцці, што непадуладна выпадковасцям, марнасцям, смерці (драмы П.Кальдэрона, паэзія Трыццацігадовай вайны). Для другіх герояў уласціва жаданне выжыць насуперак усім жыццявым нягодам і выпрабаванням (махлярскі раман).

Стыль барока адметны майстэрскім выкарыстаннем Метафары – іншасказанне дазваляе шматкроць паглыбіць змест вобраза, выявіць яго рознабаковасць выяўлення, асэнсаваць з розных бакоў гледжання. Безумоўна, яму ўласціва шматслоўе, што звязана ці з яго метафарычнай апрацоўкай, ці з нагрувашчаннем падрабязнасцей, якія нагадваюць пра дынамічнасць, хуткаплынасць, шматвыяўнасць навакольнага свету. Метафара + шматслоўе ўскладняюцца сінтэзам вобразаў – выяўленчым – выяўленча-выразным – выяўленча-рытмічным, што сведчыць пра сінтэз мастацтваў, якім адметна барока (слова+ музыка+ жывапіс).

У маналогу (у форме санета) дона Фернанда (з драмы Кальдэрона “Стойкі прынц”) знітаваны ўсе акрэсленыя вышэй адзнакі барока:

Казались сада городостью цветы,

Когда рассвету утром были рады.

А вечером с упреком и досадой

Встречали наступленье темноты.

 

Недолговечность этой пестроты,

Не дольше мига восхищавшей взгляды,

Запомнить человеку было надо,

Чтоб отрезвить его средь суеты.

 

Чуть эти розы расцвести успели,–

Смотри как опустились лепестки:

Они нашли могилу в колыбели.

 

Того не видят люди-чудаки,

Что сроки жизни их заметны еле,

Следы веков, как миги, коротки.

Паэзія Трыццацігадовай вайны

Асноўнымі настроямі, праблемамі і вобразамі былі наступныя:

1. Стварэнне выразных карцін усеагульнага разбурэння, л΄юбыя вобразы бачацца знявечанымі, апаганенымі, гаротнымі, безабароннымі:

Край мой! Взгляд куда ни кинь –

Ты пустыннее пустынь…

Наши села сожжены,

Наши рати сражены,

Наши души гложет страх,

Города разбиты в прах,–

пісаў нямецкі паэт Паўль Флемінг. Гэтаксама і Андрэас Грыфіус у сваім вершы «Слёзы ыйчыны, год 1636» аднаўляе малюнкі-прывіды вайны, бачыць разбураныя гарады, апусцелыя саборы. Бачыць агонь, чуму і смерць. Забітыя трупамі рэкі. І за ўсім гэтым разбураныя (ці не назаўсёды? Пытаецца паэт) «сокровища души».

2. Аналізуючы трагічнае становішча Германіі, паэты прыходзяць да высновы: разбурана не толькі гаспадарка краіны, яе дабрабыт, гарады і вёскі. Жахлівае разбурэнне адбываецца і ў чалавечых душах.

Злодейская война растлила мысль и чувство,

Так вера выдохлась, в грязи гниет искусство,

Законы попраны, оплеваны права,

Честь обесчещена и совесть в нас мертва.

Мы словно отреклись от добрых нравов немцев,

Постыдно переняв повадки чужеземцев.

С нашествием врага из всех разверстых врат

К нам хлынули разбой, распутство и разврат,–

з сумам зазначае паэт Марцін Опіц.

3. Адной з самых вялікіх страт, якія церпіць нямецкі народ на працягу дзесяцігоддзяў вайны,– разбурэнне нямецкай мовы. Менавіта ў мове знаходзіць сваё ўвасабленне розум чалавечы, замацоўваецца вышыня чалавечага духу, піша Грыфіўс у вершы “Веліч і нішчымнасць мовы”. Гэтая ж тэма працягнута ў вершы Фрыдрыха фон Логў “Нямецкая мова”:

Германия бедна… О, горестный удел!

Немецкий наш язык настолько оскудел,

Что у французского он занимает ныне.

(Неримский Рим погиб с погибелью латыни.)

В слабеющую речь, что теплится едва,

Испанские ползут и шведские слова.

Как признак тяжкого и злого нездоровья,

Немецкий сохранил одни лишь славословья.

Во всем же остальном – заемной речи груз.

Усильями почти немых немецких муз

Живой язык еще звучит в стихах поэтов,

Еще порой блеснет в строках иных сонетов,

Но оголтелый Марс, воздев кроваый меч,

Терзает нашу мысль, пытает нашу речь

И делает ее безликой, бездуховной

В разорванной стране, бесправной и бескровной.

4. Дзяцінства некаторых з паэтаў прыйшлося на самыя жахлівыя дні вайны. Таму вобразы ў вершах надзвычай трагічныя і неверагодныя. Так, герой Грыфіуса бачыць, што мяжа паміж жывымі і мёртвымі ўяўная (вершы “Мярцвяк прамаўляе са сваёй магілы”). Герой звяртаецца са сваёй магілы да жывога, што ідзе паблізу: “Ты жив. Я мертв. Но ты и я – почти одно и то же”, “как от подошвы до земли, до мертвого – живому”. Так у творчасці паэтаў з’яўляецца матыў «memento mori».

5. Аднымі з найбольш пашыраных з’яўляюцца матывы “Vanitas, Vanitatum vanitas” (марнасць марнасцяў, або суета сует), “Vanitas mundi” (марнасць быцця / свету) – па назве оды Грыфіуса.

6. Уяўляючы чалавека мізэрным, а яго жыццё хуткаплынным, прадстаўнікі барока лічылі вышэйшым ідэалам Бога. Разам з тым ў нямецкай паэзіі з’яўляецца матыў прысутнасці Божага ў чалавеку, а чалавека як адзінкі Божага («Я жив. Но жив не я. Нет, я в себе таю, // Того, Кто дал мне жизнь в обмен на смерть Свою…»)

7. Зразумела, што ў няшчасцях ваенных год, калі жыццё чалавечае бачылася больш чым хуткаплынным, як “сон пустой” (“Гость на земле, из всех гостей Ты, человек, всех тленней»), паўставала пытанне: дык у чым сутнасць жыцця, што з'яўляецца трывалым у гэткай хуткаплыннасці. Матыў пошуку гэтай трываласці праходзіць скрозь паэзію Трыццацігадовай вайны, як часта сустракаецца ў розных паэтаў свету:

… И до чего ж охота

Средь бренности найти незыблемое что-то,

Что не могло б уйти, рассыпаться, утечь,

Чего вовек нельзя ни утопить, ни сжечь..,–

пісаў Марцін Опіц у вершы “Слова суцяшэння сярод бедстваў вайны”. У пошуках “вечнага”, нязменнага паэт звяртаецца да мужнасці, несмяротнай душы чалавека, дзе ёсць прыстанне для Бога. Звяртаючыся да гэтага матыву, Паўль Флемінг найперш выказвае шчырую веру ў Бога-пакутніка, які даруе чалавеку надзею і жыццё. Гэтаксама ў самога чалавека, у самім сабе ён знаходзіць здольнасць процістаяць хуткаплыннасці жыцця і бедствам вайны (санет “Да самога сябе”).

8. Заклік да спынення вайны і ўсталявання міру гучыць у вершах нямецкіх паэтаў. Флемінг звяртаецца да язычніцкага бога Марса, каб той аддаў зброю сялянам, а тыя зрабілі з яе прылады сялянскай працы. Замест кальчуг і клінкоў павінны быць лемех ды арала (“Навагодняя ода 1633”). А Фрыдрых фон Логаў, які бачыць крыніцы людскіх няшчасцяў у заганах “нашага славутага веку”, называе асноўным стваральнік даброт на зямлі селяніна, які здабывае хлеб. Паэт сцвярджае, што сапраўдная годнасць чалавека завлежыць не ад асяроддзя, у якім ён нарадзіўся і да якога належыць, дзе ганарацца тытуламі і старажытнасцю роду. Яна ў маральнасці паводзін, у працавітасці, таму паэт выступае папярэднікам асветніцкіх ідэалаў: “В чем-то, впрочем, все едины. Все – от матери-земли».

9. Асобную старонку ў паэзіі Трыццацігадовай вайны складаюць вершы невядомых аўтараў – т.зв. народная паэзія, народныя песні. Яны звычайна звязаны з адной падзеяй (напр.«Песня пра гібель і злачыннае разбурэнне Магндэбурга») або адным героем, гэтаксама як і з адной-адзінай думкай – з думкай пра ўсталяванне міру на зямлі. Вось стары салдат (аднайменны верш) пералічвае свой няхітры скарб: яго палацы – палатка; адзенне – “хожу в худом камзоле”; ежа – хлеб, сыр, табак, добра б яшчэ “прідорожный кабачок”; ложак – “черная земля”. Няма ў салдата срэбра і золата – ёсць адзінае ў яго – салдацкі гонар. Няма асаблівых уцех – толькі “гул барабанов. Треск пальбы. Дым. Пламя...” І ніхто яго не чакае. А калі так: “вели, вахмистр, земле предать изрубленное тело! Пускай на память обо мне три залпа грянут в тишине». Вось і ўся песня старога салдата.

У народных песнях з'яўляецца вобраз птушкі міру – голуба (верш «Голуб – птушка блакітная»). Эпіграф да верша перастварае метафарычны вобраз голуба, добра вядомы ў мастацтве наступных эпох: «На з'яўленне гэтага весніка шчасця з зялёнай аліўкавай галінкаю ў амытай морам слёз, ваеннай бурай знявечанай, тройчы няшчаснай Н Я М Е Ц К А Й К Р А І Н Е». Са смяротным прысудам прайшла па краіне вайна, цэлых трыццаць год панавала яна на зямлі. І пасля вайны, уславіўшы Бога-выратавальніка, людзі пачнуць адбудоўваць сваю краіну, адраджаць палеткі, аднаўляць дамы дружнай, нястомнай працай. Просты немец заканчвае сваю песню-малітву думкамі пра родны край.

Трыцацігадовая вайна з'яўляецца, на думку гісторыкаў, першай вайной сусветнага маштабу: у ёй прынялі ўдзел войскі Іспаніі, Даніі, Францыі, Швецыі, да таго ж унутры краіны сутыкнуліся паміж сабой прыхільнікі розных рэлігійных веравызнанняў (лютэране і католікі, немец выступіў супраць немца). Таму асэнсаванне крывавых падзей і трагічнага вопыту вайны ў тагачаснай літаратура Германіі мае асаблівую каштоўнасць: паэтамі былі выказаны непасрэдныя пачуцці простых людзей, уцягнутых у віхуры бойні, сфармуляваны асноўныя праблемы, звязаныя з жыццёвым лёсам чалавека, дадзены немудрагелістыя адказы, акрэсленыя спецыфікай мастацкага светаўспрымання аўтараў. Таму творы гэтай літаратуры могуць быць з поўным правам параўнаны з творамі беларускіх аўтараў, прысвечанымі падзеям першай і Другой сусветным войнам. Тут мы знаходзім і рэалістычныя малюнкі вайны, якія раскрываюць яе бесчалавечны характар, што дазваляе наноў паўтараць сфармуляваную ў ХХ ст. А.Адамовічам думку: «У вайны не жаночы твор». Бачым сапраўдных падпальшчыкаў вайны, бачым, як знявечваецца чалавек, яго душа, калі ён, як злачынец, прыйшоў рабаваць чужую зямлю. Гэтыя вобразы духоўнай распусты, маральнага знішчэння, як і ахвяр вайны, знаходзім у творах розных аўтараў. Але са старонак, якія напісаны ў полымі пажараў, узнікае цудоўная птушка голуб, як сімвал міру, чаканне міру і надзеі на яго ўсталяванне. І гучыць вера ў тое, што чалавек выпестуе і здзейсніць сваю мару аб вольнай зямлі і велічы тых, хто працуе на ёй, аб велічы народа і яго мовы.

1) Так в бой, сыны земли родной!

Так в бой! Священный пробил час!

Отваги истинной – не мнимой

Свобода требует от вас!

 

 

2) Народ, в ружье! Нельзя терпеть,

Нельзя рабами быть!

Уж лучше стоя умереть,

Чем на коленях жить.

 

3) Таварыш мой,

Час кліча ў бой!.. Каб немец-кат

Не ўцёк назад,

Мацней агонь,

Таварыш мой!

 

4) Хутчэй разгінай свае плечы,

Случчанін, і зброю бяры!

Знішчай фашысцкую нечысць!

Хай ведаюць каты, звяры...

 

5) Узнімайся, народ! У змаганні – твой лёс.

Пакажы ўсяму свету вялікую моц.

Дружна выйдзі на бойку, каб спала ярмо,

Знікла хмара – часіна ратунку і слёз.

Відавочна, што гэтыя вершы блізкія па свайму пафасу – закліку да абароны айчыны. Першы з урыўкаў належыць нямецкаму паэту часоў Трыццацітгадовай вайны Марціну Опіцу. Астатнія – паэзія беларускіх партызан: зборнік “Лясныя песні”, 1974 г., якая па складу аўтараў (сярод іх шмат невядомых, гэта вершы непрафесійных паэтаў) з’яўляецца па сутнасці народнай паэзіяй. Так, 2-і ўрывак належыць Усеваладу Сабліну (датуецца 1942 г., верш “В ружье, белорусский народ!”), 3-ці і 4-ы – Я.Прадвеснаму (“Таварыш мой, час кліча ў бой!”, 1943 г., “Случчанін, мой брат і таварыш”, 1942 г.), 5-ы – П.Моўчану (“Мы ідзём!”, 1942 г.). Відавочна, што гэта тэма яшчэ чакае сваіх даследчыкаў.

Асветніцтва

Асветніцтва – 1) ідэалогія буржуазіі ў перыяд першапачатковага накаплення капіталу; 2) культурны рух, які пашырыўся ў Еўропе ў ХУШ ст.; 3) комплекс ідэй, на аснове якіх узнікла спецыфічная мастацка-эстэтычная сістэма; 4) “у вузкім сэнсе слова – буржуазная ідэалогія, якія адмаўляе неабходнасць ужывання рэвалюцыйных метадаў для пераўтварэння аджылага сацыяльнага ладу” (ФЭС). Тэрмін упершыню скарыстаны Вальтэрам і Гердэрам. Ідэалогія Асветніцтва ўзнікла ў Англіі (Джон Лок). У Францыі (Ш.Л.Мантэкс’ё, Вальтэр) спрыяе выспяванню рэвалюцыйнага руху, а з 2-й пал. ХУШ і ў пач. ХІХ ст. пашыраецца ў Германіі (Г.Э.Лесінг, І.Кант), Расіі (А.Радзішчаў), на Беларусі (К.Нарбут, М.Пачобут-Адляніцкі; А.Снядэцкі, А.Доўгірд і інш.), дзе было звязана з французскім, рускім, польскім, літоўскім і украінскім асветніцтвам. У філасофіі – думкі пра неабходнасць буржуазна-дэмакратычных сацыяльных пераўтварэнняў (Вальтэр, Я.Снядэцкі); матэрыялізм (Д.Дзідро, А.Радзішчаў).

Тыпалогія Асветніцтва:

1) Скіравана на знішчэнне рэшткаў феадальнай сістэмы і яе абмежаванняў.

2) Культ Розуму і Навукі. Паводле Канта, розум неабходны для рэалізацыі сацыяльнага прагрэсу (у гэтым бачыў сутнасць А. як гіст.эпохі ў развіцці чалавецтва). З ХУІІ ст. ідэі навуковага спасціжэння свету і апоры на розум перайшлі ў практыку ХУШ ст.і пашырылі пры гэтым сферы свайго ўжытку. Разумным прызнавалася тое, што адпавядала інтарэсам свабоднага чалавека, г.зн. чалавека, не скутага старымі ўмоўнасцямі, феадальнымі ланцугамі, іерархічнымі сувязямі і залежнасцю ад сацыяльнага асяроддзя. Формула асветніцкіх ідэй – “Асвета з падамогай святла розуму”.

3) Ідэя “свабоднага чалавека” (сінонімы: “прыродны”, “натуральны”, “дабрачынны”, “чысты”, “эмпірычны” чалавек і інш.) – чалавека, свабоднага ад усяго іншага, акрамя правоў, дадзеных яму самой прыродай. Гэтыя правы вызначаны яшчэ ў антычнасці: права на шчаслівае жыццё, ахову здароўя, самастойнае мысленне, прыватную ўласнасць і яе свабоднае выкарыстанне. Англійскі філосаф Джон Лок паўтараў: “Натуральны стан ёсць стан свабоды, але не свавольства, ён кіруе законамі прыроды, якім усякі павінен падпарадкоўвацца: розум, які адкрывае гэтыя законы, вучыць людзей, што ніхто не мае права шкодзіць жыццю, здароўю, свабодзе, маёмасці іншага”. Паколькі прырода “дае” ўсім роўныя правы, значыць, вылучалася ідэя “роўнасці” ўсіх людзей (у гады Вялікай французскай рэвалюцыі гэта ідэя прагучыць у лозунгу “Свабоды, роўнасці, братэрства!”).

4) Асветнікі лічылі, што па сваёй прыродзе чалавек добры. Паводле англійскага філосафа Шэфтсберы, у чалавека закладзена “прыроджанае маральнае пачуццё” і ён імкнецца да дабра, ісціны, прыгажосці. Зло нараджаецца ў выніку ўплыву сацыяльнага асяроддзя. Таму асветнікі бачылі два шляхі змянення грамадства – гвалтоўны (рэвалюцыйны, шляхам народнай рэвалюцыі) і негвалтоўны.

5) Асветнікі прапаноўвалі і вывучалі розныя шляхі негвалтоўнага пераўтварэння грамадства:

А) Стваральная праца. Гэта ідэя прагучала ў рамане Д.Дэфо “Рабінзон Круза”. У апошнім маналогу Фаўста з аднайменнай трагедыі Гётэ ўслаўляецца “свабодны люд і радасная праца”, якія “шчаслівым зробяць гэты ўбогі край”. Была пашырана “тэорыя малых спраў”: так, Кандыд, герой аднайменнай аповесці Вальтэра, сцвярджае: “Будзем апрацоўваць свой сад”.

Б) Чалавека выхоўвае і народнае асяроддзе. Гэты шлях выхавання праходзяць героі Д.Свіфта (“Падарожжы Гулівера”), Г.Філдзінга (з “Гісторыі Тома Джонса, знайдыша”), Л.Стэрна (пастар Ёрык з рамана “Сентыментальнае падарожжа”), Вальтэра (героі філасофскіх аповесцей Задзіг, Кандыд), Гётэ (Фаўст).

В) У праграме веймарскага класіцызму (праграме культурна-эстэтычнага выхавання і адукацыі), распрацаванай Гётэ і Шылерам, прагучала ідэя выхавання чалавека з дапамогай навукі, мастацтва.

Г) Ідэю выхавання маральнай пропаведдзю вылучалі англійскія сентыменталісты (Л.Стэрн, О.Голдсміт), французскія асветнікі (Вальтэр, Д.Дзідро, Ж.Ж.Русо).

Д) Ідэю выхавання ўладара, як шлях да рэалізацыі ідэі новага грамадства, абвяшчалі Шылер (у п’есе “Дон Карлас”), Д.Свіфт (у рамане “Падарожжы Гулівера”). У літаратуры Асветніцтва была пашырана і тэорыя “асветнага манарха”, “добрага цара”. Да яе звярталіся Д.Свіфт, Ш.Л.Мантэск’ё, Вальтэр, Ф.Шылер, Д.Фанвізін і інш.

6) Асветнікі верылі ў прагрэс грамадства, цывілізацыі, у надыход царства розуму. Выразна “мечта о новом, лучшем государстве” прагучала ў п’есе “Дон Карлас” Шылера. З такімі прадбачаннямі звязаны і апошнія імгненні жыцця Фаўста, героя Гётэ.

Параметры паняцця “Асветніцтва”, замацаваныя ў ХУШ ст. і звязаныя з асноўнымі ідэямі эпохі, можна сістэматызаваць у выглядзе табліцы:

 

Сацыякультур-ны кантэкст	Барацьба супраць феадалізма, феадальна-царкоўнага светапогляду, прыгону, духоўнай дыктатуры, абсалютысцкай манархіі, рэлігіі і царквы, невуцтва і забабонаў, схаластыкі і цемрашальства; рост гандлю і прамысловасці, стварэнне нацыянальных дзяржаў, складванне асноў нацыянальнай культуры (на думку Гётэ, эпоха нараджэння сусветнай літаратуры), пашырэнне ўлады чалавека над прыродай (у т.л. над прыродай чалавека), навуковыя адкрыцці ў прыродазнаўстве, дасягненні гуманітарных навук; актывізацыя палітычнай барацьбы, панаванне буржуазна-дэмакратычнай ідэалогіі, «за» «асветніцкі абсалютызм», канстытуцыйную і парламенцкую манархію, «за» дэмакратычную рэспубліку.
Жанры	Прыземленыя побытавыя жанры, высокія жанры; трагедыя, мяшчанская драма, філасофская драма, камедыя нораваў, музычная камедыя; камічны эпас, раман -- выхавання, бытавы, сентыментальны; філасофская -- аповесць, казка, трактат, дыялог; нарыс, байка, лісты.
Паэтыка	Цікавасць да паўсядзённага побыту, да этнічных асаблівасцей, да нораваў грамадства, метады псіхалагічнага аналізу асветніцкага універсалізма; канфлікт паміж новым (гуманістычным) і старым (грамадствам, мысленнем), саслоўны характар канфлікту; сатыра, дыдактыка, філасофская праблематыка, публіцыстычнасць, тэндэнцыйнасць; асветніцкі рэалізм, асветніцкі класіцызм, сентыменталізм; сувязь літаратуры і філасофіі, сувязь літаратуры і эстэтыкі.
Пантэон пісьменнікаў-класікаў	Д.Дэфо, Дж.Свіфт, Л.Стэрн, С.Рычардсан, Дж.Лок, Шэфтсберы, Р.Б.Шэрыдан, Г.Філдынг, О.Голдсміт; Ш.Л.Мантэск’ё, Вальтэр, Д’Аламбер, Д.Дзідро, Ж.Ж.Русо; Вінкельман, І.Гердэр, Г.Э.Лесінг, І.В.Гётэ, Ф.Шылер; А.Радзішчаў, П.Новікаў, Я.Казельскі...
"Залаты фонд" помнікаў	"Рабінзон Круза", "Падарожжы Гулівера", "Падарожжа па Францыі і Італіі", "Персідскія лісты", "Пра дух законаў", "Энцыклапедыя", "Кандзід, або Аптымізм", "Магамет", "Жак-фаталіст", "Пляменнік Рамо", "Манахіня", "Споведзь", "Векфілдскі святар", "Пакуты маладога Вертэра", "Разбойнікі", "Падступствы і каханне”…

 

Рамантызм

Ревела буря, дождь шумел,

Во мраке молнии летали,

Бесперерывно гром гремел,

И вихри в дебрях бушевали.

Пейзажны фон з думы Рылеева “Смерць Ермака” адметным чынам перадае “бурныя”, перапоўненыя моцнымі пачуццямі погляды рамантыкаў. Элегічны настрой, у процілегласць першаму, пераствараецца ў радках М.Багдановіча: “Сонца ціха скацілася з горкі, месяц белы, заплаканы, свеціць...”

Рамантызм вызначаецца як кірунак у развіцці літаратуры і мастацтва, адрозны і проціпастаўлены класіцызму (з яго строга акрэсленымі фармальна-змястоўнымі адзнакамі, у канцы ХУІІІ – пач. ХІХ ст.) і рэалізму (як спосабу адлюстравання жыцця ў формах, якія адпавядаюць формам самога жыцця, у ХІХ ст.), а таксама як пэўная сістэма мастацкіх прынцыпаў.

Тыпалогія рамантызму ўключае наступныя характэрныя рысы:

Грамадска-палітычныя перадумовы	Вялікая французская рэвалюцыя, напалеонаўскія войны, вайна за незалежнасць (ЗША), нацыянальна-взваленчы рух (у славян), прамысловы пераварот (у Англіі), палітычная раздробленасць, эканамічны заняпад, феадальны абсалютызм (у Германіі), сацыяльная рэчаіснасць і спецыфіка яе ўспрыманне творчай асобай
Ідэйна-эстэтычныя пазіцыі творцаў	вострае расчараванне, усведамленне сацыяльнай несправядлівасці, трагічнасць светаўспрымання, песімізм, адчай, безнадзейнасць; адмаўленне буржуазнага прагрэса, пратэст супраць рацыяналізму, буржуазнага прагматызму, эгаізму; прадчуванне змен, канстатацыя росту бездухоўнасці, проціпастаўленне духоўнага ідэалу рэчаіснасці; “двоеміріе”: разрыў ідэалу і рэчаіснасці, падпарадкаванне матэрыі духу, перавага духоўнага пачатку, пошук сацыяльна-эстэтычнага ідэалу, абсалютызацыя духоўнага свету, узвышэнне чалавека над рэчаіснасцю, ідэалізм, суб’ектыўны ідэалізм (Фіхтэ, Шэлінг), аб’ектыўны ідэалізм, культ асобы, перажыванне страты ідэальнага, прага дасканаласці, імкненне стварыць новую міфалогію, тэорыіі ўтапічнага сацыялізму, пошук па-за буржуазнай рэчаіснасцю, антытэза мастацтва і рэчаіснасці, мастацтва як перайманне прыроды, пераўтвараючая роля мастацтва (з боку ўплыву на рэчаіснасць, з элементамі фантастыкі, суб’ектыўнага), апазіцыйнасць, першаснасць мастацтва, паняцце “свабоды” (Фіхтэ), тэорыя іроніі (ад немагчымасці дасягнуць – сацыяльныя ідэалы, паўнаты самараскрыцця), іронія як гульня, дзёрзкасць, палкасць, суб’ектывізацыя – свет праз унутраную прызму, дэмакратызацыя паэзіі, вера ў народную мудрасць, гераізацыя, ідэалізацыя мінулага, культ мінулага, мара пра новую “боскасць” чалавека, памкненне да абсалютнага, бясконцасць, канцэпцыя неўміручасці зла і вечнасці барацьбы супраць яго; ідэалізацыя як прынцып абагульнення; рэчаіснасць як сфера сацыяльных расчараванняў або як таямнічае, ірацыянальнае; у аснове канцэпцыі светаадчування – “сусветны сум” (“мировая скорбь”), мэта – вырашэнне супярэчнасцей, ідэальны соцыум, дасканалы чалавек, культ экзатычнага ў прыродзе, культ непаўторна-індывідуальнага, выключнага, апора на спадчыну Сярэднявечча, на хрысціянскія ідэі
Праблемна-тэматычны пласт	Тэмы: страчаных ілюзій, пошуку “радзімы”, тэмы трагічнага адзіноцтва, вандроўніцтва, сацыяльна-вызваленчай барацьбы, сацыяльнай няроўнасці, антыбуржуазная утопія, тэма паэта і паэзіі, нацыянальная тэматыка, дэмакратызацыя паэзіі, тэма кахання як сродка самараскрыцця асобы, тэма самаўдасканалення і ўдасканальвання асобы, тэма прыроды, “сапрадўнага жыцця” прыроды, ідэальнасць духоўнага свету, “мятущиеся порывы души”, сусветнай (нацыянальнай) катастрофы, часавая і прасторавая незамкнёнасць (ад Старажытнасці і Сярэднявечча – да будучыні, ад Усходу – да невядомых краін), зварот да нацыянальнай гісторыі, тэма пошукаў ідэалу і прыгажосці
Жанры	Жанры суб’ектыўна-філасофскага, алегарычнага, казачнага кірунку. Гістарычныя жанры. Раман як самы плённы жанр. Псіхалагічная аповесць, лірычная паэма, лірычны аверш, жанры народнай творчасці (песня, казка, легенда, паданне), роздум, споведзь, прызнанне, дума, жанр (аўта)партрэта, раманс, рамантычная опрера, сімфонія, араторыя
Сюжэт / унутраны свет твора	Мясцовы каларыт. Тыпы пейзажу: начны, суровы, бурны, у “асіянаўскім” духу, у элегічных танах, лірычны, вячэрні. Увасабленне гармоніі ў прыродзе. Прырода ў дынаміцы. Апісанне знешняй абстаноўкі, побыту, адзення, мовы. Рэтраспекцыя, паэтызацыя мінулага. Народныя матывы. Фрагментарнасць
Герой	Суб’ект, які фарміруе абставіны, самапазнанне, раскрыццё асобы праз творчасць / прыроду / каханне / у вандраваннях; абсалютызацыя неабмежаваных творчых патэнцый чалавека, стан душы – раскайванне або бунтарства, герой-індывідуаліст, дзівак, “мечтатель”, трагічна адзінокі, адыход у свет ілюзій, мар, у свет фантазій і мастацтва (Гофман), індывідуаліст-эгаіст (Байран, Шлегель, Л.Цік), бунтар-адзінка, індывідуаліст-бунтар (Байран), вандроўнік – бяздромны, які раскайваецца (стары марак), ваднроўнік-бунтар (Дон Жуан), у пошуках ідэалу і гармоніі, прарок, заступнік, прыхільнік простага, народных звычаяў, дамінанта пачуццяў, перажыванняў, герой з народных нізоў, лішні чалавек, вырваны са звыклага жыцця, у незвычайных абставінах
Паэтыка	Сінтэз мастацтваў: літаратура і жывапіс, літаратура і музыка, літаратура і народная творчасць, паэзія і драма, літаратура і навукі, літаратура і філасофія, сінтэз з рэлігіяй, ідэя змяшэння жанраў і жанравых форм, рэтраспекцыя, увага да дэталяў, народная мова, мова народных нізоў, гатычныя рэмінісцэнцыі, метафарычнасць, асатыятыўнасць, шматзначнасць, іронія, самаіронія, фантастыка, гратэск, пафаснасць,

Параўнаем два творы, падобныя па сюжэту, тэматыцы, вобразах, – баладу нямецкага паэта-рамантыка першай паловы ХІХ ст. Людвіга Уланда “Песнярова пракляцце” (1814 г., бел.пер. У.Папковіча) і паэму Я.Купалы “Курган” (нап. 1910 г., апубл. 1912 г.). М.Багдановіч пісаў, што паэма “Курган” уваскрашае “сто год назад пахаваны “рамантызм”, але ў гэтым няма нічога дзіўнага: “Наша пісьменнасць яшчэ толькі зараджаецца, рамантызм для яе – не пройдзеная ступень, як у іншых літаратурах, а рэч зусім свежая”.

	Людвіг Уланд “Песнярова пракляцце”	Янка Купала “Курган”
Зачын	Паміж зямель багатых у даўнія часы Стаяў палац высокі нябачанай красы. Вакол сады і кветкі пахучыя раслі, Фантаны білі ў неба, вясёлкамі цвілі.	Паміж пустак, балот беларускай зямлі, На ўзбярэжжы ракі шумнацечнай, Дрэмле памятка дзён, што ў нябыт уцяклі,– Ўдзірванелы курган векавечны... На гары на крутой, на абвітай ракой, Лет назад таму сотня ці болей, Белы хорам стаяў недаступнай сцяной,– Грозна, думна глядзеў на прыволле.
Тэма / ідэя / пафас / канф-лікт	Тэма: музыка (паэт, пясняр) і ўлада, іх процістаянне Ідэя: служэнне мастацтва народу, мастацтва як адлюстраванне лёсу народа, яго душы, пакут і надзей Пафас – гераічны: герічнае процістаянне творцаў – дэспату, нягледзячы на пагрозу быць забітым самаўпраўным тыранам Канфлікт: супрацьстаянне песняра і ўладара, паміж праўдай паэтавай песні і дэспатычнай уладай
Унутра-ны свет твора	Сувязь з фальклорнымі крыніцамі
Кампа-зіцыя	Лінейная, храналагічная	Кальцавая: вобраз кургана аб’ядноўвае пачатак і канец аповяду
Героі	Кароль і два песняры (стары і малады)	Князь і пясняр (стары)
Вобраз музыкі	Стары пясняр грае на арфе і спявае, малады спявае	Пясняр грае на гуслях і спявае
Песня	Песня – пра жыццё, больш абагульнена (Уланд), гістарычна канкрэтна (Купала)
Змест песні	Запелі пра каханне, пра радасці жыцця, Пра волю, гонар, годнасць і святасць пачуцця, Пра тое, што хвалюе, з чаго душа пяе, Пра тое, што ўзвышае і сілы надае.	Гуслям, княжа, не пішуць законаў... Не скуеш толькі дум ланцугамі... А ці чуў ты, аб чым там араты пяе, Дзе і як жывуць гэтыя людзі?.. Ты ўсё золатам хочаш прыцьміць, загаціць.. Кроў на золаце гэтым людская блішчыць... А ці ўслухаўся ты, як плыве з яе стогн, Стогн пракляцце табе, твайму роду?!

 

Параўнанне мастацкіх вобразаў, створаных паасобна кожным з паэтаў, дазваляе акрэсліць як агульнае, так і асаблівае. Агульнае звязана са спецыфікай рамантычнага светаўспрымання, рамантычнай вобразна-стылявой сістэмай. Адрознае абумоўлена індывідуальнасцю творчай асобы, а таксама тым, што Л.Уланд застаецца на пазіцыях рамантызму, а Я.Купала, выступаючы як паэт-рамантык, выходзіць за межы ўласна рамантычнай карціны свету.

Апіраючыся на супастаўленні і проціпастаўлені вобразнай сістэмы твораў, прапануем табліцу адрозненняў тыпалагічных асаблівасцей рамантызму і рэалізму:

 

Рамантызм	Рэалізм
Пачынаўся з тэорыі, затым ператварыўся ў ідэйна-культурны рух	Спачатку ў рэчышчы рамантызму, адчуў уплыў пазітывізму, дакладных навук, не было адзінай эстэтычнай праграмы, толькі з 2-й пал. ХІХ ст.
Формула: выключны чалавек у выключ-ных абставінах. Герой у гераічным вымярэнні	Формула: тыповы чалавек у тыповых абставінах Герой у чалавечым вымярэнні. Герой з сацыяльных нізоў, які выступае або супраць грамадства, або прыстасоўваецца да яго. Паказ “самаразвіцця харатару” або “самарухомасці” дзеяння – логіка, якой падпарадкоўваецца аўтар. Лёс чалавека празвызначаны сацыяльнай пабудовай, гістарычнымі абставінамі, часам, эканомікай, нацыянальным характарам і інш.
Задача мастака – раскрыць унутраны свет чалавека, які фарміруецца на аснове яго індывідуальнай свабоды. У формуле чалавека (як трыадзінай істоты: біяпсіхасацыяльны арганізм) прыярытэтнасць псіхалагізму	Задача – раскрыць фарміраванне характару пад уплывам асяроддзя, законы грамадскага развіцця ў сувязі з гістарычным часам. У формуле чалавека – перавага аддаецца сацыяльнаму пачатку. Псіхалагізм абумоўлены сацыяльным зместам, звязаны з пранікненнем ва ўнутраны свет героя і яго адлюстраваннем (апісанні пачуццяў, стану душы, суб’ектыўных уражанняў).
Асноўны прынцып – гістарызм. З ім звязаны зварот да нацыянальнай гісторыі і фальклору, узнаўленне мясцовага і гістарычнага каларыту.	Гістарызм звязаны з праўдзівасцю адлюстравання жыцця, перастварэннем нораваў грамадства, творчым пераасэнсаваннем законаў, сувязей, прычын і наступстваў грамадскага жыцця. Замест каларыту (у рамантыкаў) – выразнасць мастацкай дэталі – падрабязнасці побыту, пейзажа, партрэта, інтэр’ера, жэстаў, суб’ектыўных рэакцый, моўнай характарыстыкі герояў, што мае значную змястоўную, ідэйна-эмацыянальную нагрузку.
Свет уяўляецца беперапынна зменлівым, прысутнасць выключнага, гераічнага, звышрэальнага	Адкрыць, асэнсаваць, адлюстраваць чалавека і асяроддзе ў сацыяльным, гістарычным, маральна-этычным аспектах, даць сацыяльны аналіз: класавай структуры, сацыяльнай сутнасці, наяўных супрацьлегласцей
Абсалютызацыя духоўнага свету	Рэчаіснасць праз прызму сацыяльнага. Свет поўны рэчамі, купленымі за грошы. Асноўны канфлікт – паміж асобай і грамадствам, паміж багаццем і беднасцю, ніжэйшымі і вышэйшымі
Асноўны прыём – кантраснасць (або паралелізм)	Герой у развіцці, паказаць эвалюцыю характара (уплыў грамадства), дыялектыку развіцця чалавека і грамадства ва ўзаемасувязях
Тэма страчаных ілюзій	Крушэнне ілюзій, спадзяванняў на разумную пабудову грамадства. Ахвяры: у маральным, фізічным, душэўным (духоўным) плане
Ідэальны пачатак. Мара пра справядлівы грамадскі лад	Ідэал – у народных нізах, сцвердзіць сацыяльны ідэал
Сінтэз мастацтваў	Навуковае вывучэнне чалавека і грамадства (разам і паасобку). Сувязь з філасофіяй, прыродазнаўчымі навукамі.

 

З мэтаю выявіць вобразна-выяўленчыя сродкі, уласцівыя паэтам-рамантыкам, параўнаем два пераклады аднаго верша Дж.Г.Н.Байрана, зробленыя Ю.Гаўруком і Я.Семяжонам:

 

Яна ідзе ў красе сваёйЯк ноч у месячнай красе

Яна ідзе ў красе сваёй Як ноч у месячнай красе

Бы зорка, што па небе крочыць. Яна ідзе, і аксаміты

Святло і змрок з’яднаны ў ёй, Начных нябёс, і зоркі ўсе

Ласкава пазіраюць вочы: І траў духмяных малахіты,

Спрачаюцца наперабой Як сонца ў ранішняй расе,

Там чары дня і чары ночы. У позірку яе адбіты.

 

 

Чуць болей ценю, менш святла,– Прыбавіць бліку, убавіць цень –

І ўжо гармонія не тая. І ўмомант стане ўсё не тое:

З абрысаў яснага чала Ужо ў вачах не ноч, а дзень,

Жывая думка выглядае, Застыла ўсмешка прастатою,

І волас, чорны як смала, І думку выпаліў прамень

Яе галоўку аздабляе. З чала пад пасмаю густою.

 

Шчака румянцамі гарыць, І гэты жар смуглявых шчок,

Вясёлкамі смяюцца скроні, І зірк з іскрынкай сарамлівы,

Нібы гавораць: без пары І грабянец-маладзічок,–

Дзявочай радасці не ўронім, Усё ў ёй, юнай і цнатлівай,

Спакой даў нам свае дары, Замілаванне і зарок

Мы чыстату сваю баронім. Любові чыстай і шчаслівай.