Гістарыяграфія гісторыі Беларусі феадальнага перыяда.

У савецкай гістарыяграфіі ўсталяваліся шаблонныя схемы гістарычнага працэса ў Беларусі, якія ў значнай ступені былі заснаваны на пазіцыях расійскай дваранска-клерыкальнай гістарыяграфіі ХІХ ст. Навуковыя распрацоўкі гісторыі Беларусі феадальнай эпохі змясціліся галоўным чынам ў сферы сацыяльна-эканамічнай, часткова этнагістарычнай, знешнепалітычнай, культуралагічнай тэматыцы.

Канцэптуальныя погляды афіцыйнай беларускай гістарыяграфіі 60 – 80-х гг. без асаблівых змен выкладаліся ў абагульняючых акадэмічных выданнях. Адносна аб’ектыўным з далучэннем новых матэрыялаў быў першы том шасцітомнай «Гісторыі Беларускай ССР» (1972 г.). Праўда, гісторыі Беларусі са старажытных часоў да адмены прыгоннага права ў 1861 г. было адведзена менш чвэрці агульнага аб’ёму выдання, а часоў ВКЛ да канца ХVІ ст. – менш 5 %.

Грунтоўнай для свайго часу працай была манаграфія У.Ц.Пашуты «Возникновение Литовского государства» (1959 г.). Аўтар выкарыстаў шматлікія гістарычныя крыніцы і правёў грунтоўны гістарыяграфічны аналіз праблемы. На думку А.К.Краўцэвіча, канцэпцыя генезіса ВКЛ, прапанаваная У.Ц.Пашутам, супадала з пазіцыяй польскіх даследчыкаў. Вялікае княства Літоўскае лічылася літоўскай па характару дзяржавай, а сярэдневяковая Літва атаясамлялася з сучаснай Літвой, г.зн. «ВКЛ – прадукт унутранай эвалюцыі Літвы». Пашута вылучыў тры фазы ўтварэння ВКЛ: канфедэрацыя земляў, саюз літоўскіх зямель на чале з князямі Аўкштайтыі, раннефеадальная манархія. На гэтым фоне адбыўся захоп беларускіх зямель літоўскімі феадаламі. Канцэпцыя У.Ц.Пашуты вызначала пазіцыю айчынных гісторыкаў да канца 80-х гг. ХХ ст. 

У вывучэнні эпохі феадалізму дамінавала сацыяльна-эканамічная праблематыка. Галоўная ўвага гісторыкаў была накіравана на вывучэнне аграрных адносін, феадальнага горада, класавай барацьбы, разлажэння феадальна-прыгонніцкай сістэмы і зараджэння капіталістычных адносін.

Аграрная праблематыка знайшла сваё адлюстраванне ў працах Д.Л.Пахілевіча, П.Р.Казлоўскага, В.І.Мялешкі.

На падставе інвентароў каралеўскіх эканомій Д.Л.Пахілевіч раскрыў эвалюцыю памеснай і сялянскай гаспадаркі ў ХVІ – ХVІІІ ст., паказаў замену адпрацовачнай рэнты грашовай пасля войнаў сярэдзіны ХVІІ ст. як сродка аднаўлення гаспадарчага жыцця, вяртанне да фальваркова-паншчыннай сістэмы ў 40-х гг. ХVІІІ ст. У сваіх працах «Крестьяне Белоруссии и Литвы в ХVІ – ХVІІІ вв.» (1957 г.), «Крестьяне Белоруссии и Литвы во второй половине ХVІІІ в.» (1966 г.) гісторык прааналізаваў рэформы Жыгімонта ІІ Аўгуста (1557 г.) і Антонія Тызенгаўза (1765 г.), раскрыў катэгорыі сялянства, выступіў супраць канцэпцыі аб прагрэсіруючым заняпадзе Беларусі ў другой палове ХVІІІ ст.

Манаграфія П.Р.Казлоўскага «Крестьяне Белоруссии во второй половине ХVІI – ХVІII в.» (1969 г.) стала першым у беларускай гістарыяграфіі даследаваннем сялянства вотчынных магнацкіх уладанняў. Аўтар прасачыў развіццё вытворчых сіл вёскі (колькасць насельніцтва, развіццё земляробства, жывёлагадоўлі і інш.), з дапамогай статыстычнай апрацоўкі архіўных дадзеных падцвердзіў выснову Д.Л.Пахілевіча аб заняпадзе эканамічнага жыцця ў другой палове ХVІI – пачатку ХVІII ст. і эканамічным уздыме ў другой палове ХVІII ст.

Асобная ўвага была звернута на развіццё таварна-грашовых адносін у другой палове ХVІIІ ст., на працэс класавай дыферэнцыяцыі сялянства, генезіс капіталізму ў беларускай вёсцы. П.Р.Казлоўскі ўпершыню ў беларускай гістарыяграфіі звязаў эвалюцыю феадальнай рэнты са зменай структуры сялянскага надзела, вызначыў долю грашовых плацяжоў сялян заходняй часткі Беларусі ў другой палове ХVІII ст., якая традыцыйна лічылася рэгіёнам поўнага панавання паншчыны.

У працах «Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине ХVІII в.» (1974 г.), «Землевладение и землепользование в Белоруссии в XVIII – первой половине XIX в.» (1982 г.) гісторык на падставе інвентароў, справаздач эканомаў і ўпраўляючых, рэестраў збору збожжа, касавых кніг і інш. крыніц даследаваў гаспадарку буйных землеўладальнікаў, якія займалі 46 % прыватнаўласніцкіх зямель на захадзе і ў цэнтры Беларусі. Ён паказаў развіццё ўнутранага рынку пад уплывам роста попыту на сельгаспрадукцыю ў Заходняй Еўропе, вызначыў спецыялізацыю магнацкіх латыфундый.

Казлоўскі абвергнуў канцэпцыю прагрэсіруючага пагаршэння становішча сялян у перыяд феадалізму і тэзіс аб тым, што селянін з’яўляўся толькі карыстальнікам зямлі.

Васіль Іванавіч Мялешка

У працы «Очерки аграрной истории Восточной Белоруссии (вторая половина ХVІI – ХVІII вв.)» (1975 г.) Мялешка вызначыў асаблівасці аграрнай гісторыі ўсходняй часткі Беларусі. Ён паказаў аднатыпнасць структуры феадальнай уласнасці (дамінаванне шляхецкай уласнасці), гандлёвыя сувязі феадальнага маёнтка і сялянскай гаспадаркі з рынкам, глыбокае пранікненне таварна-грашовых адносін у сельскую гаспадарку, ролю промыслаў у развіцці аграрнай вытворчасці. Даследчык лічыў, што некаторыя промыслы ў першай палове ХVІII ст. мелі рысы капіталістычных мануфактур.

Таксама В.І.Мялешка вывучаў праблему класавай барацьбы ў беларускай вёсцы. У манаграфіі «Классовая борьба в белорусской деревне во второй половине ХVІI – ХVІII вв.» (1982 г.) ён прааналізаваў тры формы сялянскіх выступленняў: пасіўнае супраціўленне (скаргі, адмова ад выканання павіннасцей, бегствы), узброеныя акцыі (напады на маёнткі, сутычкі з узброенымі атрадамі і інш.), паўстанні (на Каменшчыне (1736 – 1754 гг.) і Крычаўскім старостве (1740 – 1744 гг.)).

Але ў пасляваенны перыяд развіцця беларускай савецкай гістарыяграфіі было слаба вывучана развіццё сялянскай гаспадаркі ва ўмовах генезіса капіталізму, яе рыначныя сувязі. Недастаткова прааналізавана эвалюцыя наёмнай працы, працэс запрыгоньвання сялянства. Прычым аграрная гісторыя ХІV – ХV ст. у цэлым заставалася слаба распрацаванай.

Праблема феадальнага горада знайшла адлюстраванне ў даследаваннях А.П.Ігнаценкі, З.Ю.Капыскага, А.П.Грыцкевіча.

Манаграфія А.П.Ігнаценкі «Ремесленное производство в городах Белоруссии в ХVII – ХVIII в.» (1963 г.) утрымлівае грунтоўную характарыстыку гарадскога рамяства. Аднак спроба аўтара суаднесці феадальныя майстэрні з генезісам капіталізму выглядае безпадстаўнай.

Зіновій Юльевіч Капыскі

У манаграфіях «Экономическое развитие городов Белоруссии в ХVI – первой половине ХVII вв.» (1966 г.), «Социально-экономическое развитие городов Белоруссии в ХVI – первой половине ХVII вв.» (1975 г.) Капыскі прааналізаваў становішча 37 дзяржаўных гарадоў і больш за 300 мястэчак. Пры гэтым аўтар памылкова бачыў наяўнасць капіталістычных з’яў у гарадскім рамястве яшчэ ў ХVІІ ст., што сведчыла аб пэўнай мадэрнізацыі гістарычнага працэсу. Ён лічыў з’яўленне скупшчыкаў рамесных вырабаў, ліхвярства і крэдыту падцвярджэннем генезіса буржуазных адносін.

А.П.Грыцкевіч у манаграфіях «Частновладельческие города Белоруссии в Х VI – Х VIII вв.» (1975 г.), «Социальная борьба горожан Белоруссии в Х VI – Х VIII вв.» (1979 г.) вызначыў колькасць прыватнаўласніцкіх гарадоў, іх тыпы, узровень эканамічнага развіцця, сістэму кіравання, іх ролю як вайсковай апоры, грунтоўна прааналізваў магдэбургскае права.

Шмат увагі надавалася вывучэнню праблемы разлажэння феадальна-прыгонніцкай сістэмы і зараджэння капіталістычных адносін у працах А.М.Карпачова, М.М.Улашчыка, В.У.Чапко і інш.

Грунтоўным даследаваннем сацыяльна-эканамічнай гісторыі Беларусі першай паловы ХІХ ст. стала манаграфія М.М.Улашчыка «Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии» (1965 г.).

Работа ўключае матэрыялы толькі па тром губерням (Гродзенскай, Віленскай і Ковенскай), але высновы аўтара мелі важнае значэнне для ўсёй тэрыторыі Беларусі, склаўшы зыходную пазіцыю для наступных даследаванняў па першай палове ХІХ ст. Шмат месца М.М.Улашчык адвёў аналізу сялянскай праблематыкі. Ён даследаваў дэмаграфічныя працэсы, структуру сялянскага насельніцтва, сялянскую гаспадарку і яе сувязі з рынкам, павіннасці сялян, умовы іх жыцця, антыпрыгонніцкі рух. Пры гэтым аўтар выкарыстаў шырокую базу архіўных матэрыялаў.

У манаграфіі В.У.Чапко «Сельское хозяйство Белоруссии в первой половине XIX в.» (1966 г.) праблема крызісу феадальных адносін была даследавана на даных 800 памесцяў Беларусі.

У кнізе разглядаюцца не толькі памешчыцкая, але і сялянская гаспадарка. Такі падыход дазволіў раскрыць дзве галоўныя тэндэнцыі ў развіцці сельскай гаспадаркі ў першай палове XIX ст.: крызіс прыгонніцкай сістэмы і пашырэнне капіталістычных форм арганізацыі вытворчасці ў феадальных маёнтках і гаспадарцы дзяржаўных сялян.

Сведчаннем крызісу феадальна-прыгонніцкай сістэмы ў першай палове XIX ст. было ўзмацненне сялянскага руху. Даследаванню гэтай праблемы прысвечана манаграфія В.У.Чапко «Классовая борьба в белорусской деревне в первой половине XIX в.» (1972 г.), у якой упершыню ў беларускай гістарычнай літаратуры прасочана дынаміка сялянскага руху, вызначаны яго асноўныя этапы і дадзена іх характарыстыка. Аўтар прыйшла да высновы, што сялянскі рух прадстаўляў сабой класавую барацьбу, накіраваную супраць феадальна-прыгонніцкай эксплуатацыі.

Сацыяльна-эканамічнае развіццё гарадоў Беларусі ў канцы XVIII – першай палове XIX ст. разгледжана ў манаграфіях В.У.Чапко «Города Белоруссии в первой половине XIX века: Экономическое развитие» (1981 г.) і А.М.Лютага «Социально-экономическое развитие городов Белоруссии в конце XVIII – первой половине XIX в.» (1987 г.).

           Акрамя агульнай характарыстыкі гарадоў і мястэчак, даследаванні ўтрымліваюць матэрыял аб развіцці рамеснай вытворчасці, мануфактур, гандлю, раскрываюць сельскагаспадарчыя заняткі гарадскіх жыхароў, прасочваюць дынаміку гарадскога насельніцтва, змены, якія адбыліся ў яго сацыяльным, нацыянальным і канфесійным складзе.

У манаграфіях падкрэсліваецца, што зараджэнне і развіццё капіталістычных адносін у гарадах Беларусі прадвызначыла фарміраванне класаў буржуазнага грамадства – буржуазіі і наёмных рабочых, змену знешняга вобліку гарадоў. Але гарады Беларусі ў канцы XVIII – першай палове XIX ст. яшчэ не сталі цэнтрамі развіцця капіталістычнай прамысловасці. Яны захоўвалі рысы феадальнага горада, хаця пераходныя працэсы ўжо шлі даволі інтэнсіўна.

Развіццё прамысловасці ў Беларусі ў другой палове XVIII – першай палове XIX ст. даследавана ў манаграфіях М.Т.Раманоўскага «Развитие мануфактурной промышленности в Белоруссиии (другая палова XVIII – першая палова XIX в.» (1966 г.) і М.Ф.Болбаса «Развіццё прамысловасці Беларусі (1795 – 1861)» (1966 г.). У кнізе М.Т.Раманоўскага раскрыта роля мануфактурнай вытворчасці (у тым ліку вотчыннай) як цэлага этапу, аказаўшага ўплыў на фарміраванне капіталістычнага ўкладу ў эканоміцы дарэформеннай Беларусі. М.Ф.Болбас прасачыў дынаміку і асноўныя этапы развіцця прамысловасці Беларусі, прааналізаваў рамесную вытворчасць, мануфактуры і капіталістычныя фабрыкі, разглядзеў іх галіновую структуру, паходжанне і склад рабочых, іх становішча. Але даследчык спрошчана разумеў працэс разлажэння і крызіса феадальна-прыгонніцкай сістэмы, зрабіў шэраг памылковых сцвярджэнняў.

У пасляваенны перыяд беларускія гісторыкі актыўна вывучалі «вызваленчую барацьбу беларускага народа супраць польскіх эксплуататараў за ўз’яднанне з Расіяй», грамадска-палітычную думку ХІV – ХVІІІ ст., «экспансіянізм каталіцкай царквы» у Беларусі, грамадска-палітычны рух у першай палове ХІХ ст.

Лаўрэнцій Сямёнавіч Абецэдарскі

Абецэдарскі сабраў вялікі матэрыял аб перасяленні беларусаў у Маскву і Замаскварэцкі край у другой палове ХVІІ ст., якое не заўсёды лічыў добраахвотным. У манаграфіях «Белорусы в Москве в ХVІІ в.: Из истории русско-белорусских связей» (1957 г.), «Белоруссия и Россия: Очерки русско-белорусских связей второй половины ХVІ - ХVІІ вв.» (1978 г.) даследчык раскрыў ролю беларускіх рамеснікаў, якія былі пераселены ў Маскву, у развіцці рамеснай вытворчасці, стварэнні шэдэўраў культуры расійскай сталіцы. Абецэдарскі з’яўляўся прыхільнікам унітарнай канцэпцыі аб’яднання ўсходнеславянскіх зямель вакол Масквы і Маскоўскай дзяржавы.

Канцэпцыю Л.С.Абецэдарскага развіў А.П.Ігнаценка ў даследаванні «Борьба белорусского народа за воссоединение с Россией (вторая половина ХVІІ – ХVІІI вв.)» (1974 г.). Восем стагоддзяў, якія ахоплівалі перыяд ад распаду Кіеўскай Русі да падзелаў Рэчы Паспалітай, трактаваліся аўтарам як перыяд прыгнечанага становішча, час імкнення да ўз’яднання з Расіяй.

Гісторыю грамадска-палітычнай думкі ў Беларусі ў ХV – ХVІІІ ст. у сярэдзіне 50-х – 80-я гг. плённа вывучалі супрацоўнікі Інстытута філасофіі і права АН БССР. У 1962 г. пад кіраўніцтвам акадэміка АН БССР В.А.Сербенты выйшаў калектыўны зборнік «Из истории философской и общественно-политической мысли Белорусиии».

У 1967 г. быў апублікаваны зборнік «450 год беларускага кнігадрукавання», які можна разглядаць як арганічны працяг зборніка «400-лецце беларускага друку» (1926 г.). Яны маюць ідэнтычную структуру. У апошнім выданні нават размясцілі шэраг артыкулаў, перадрукаваных з папярэдняга зборніка. Відавочна, што адбылася змена ацэнкі ролі Ф.Скарыны. Ён адзначаны як выдатны беларускі асветнік і вучоны, прадстаўнік прагрэсіўнай беларускай культуры ХVІ ст. Эпоха канца ХV – першай паловы ХVІ ст. названа «эпохай Ф.Скарыны», часам гуманізму.

           Філосаф, гісторык-медыявіст С.А.Падокшын у манаграфіях «Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы (вторая половина ХVІ – начало ХVІІI вв.)» (1970 г.), «Скорина и Будный: Очерк философских взглядов» (1974 г.), «Франциск Скорина» (1981 г.), «Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі: Ад Францыска Скарыны да Сімяона Полацкага» (1990 г.) прааналізаваў рэфармацыйна-гуманістычны рух і царкоўна-рэлігійнае жыццё ў Беларусі ў ХVІ – ХVІІ ст., вызначыў спецыфічныя рысы беларускага Адраджэння і гуманізму. У 1984 г. даследчык атрымаў Дзяржаўную прэмію БССР за цыкл работ па гісторыі філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі.

           Дацэнт БДУ, кандыдат філасофскіх навук А.А.Бірала (1932 – 1974 гг.) у манаграфіях «Философская и общественная мысль в Белоруссии и Литве в конце ХVІІ – середине ХVІІ вв.» (1971 г.), «Философские проблемы в науке эпохи Просвещения в Белоруссии и Литве» (1979 г.) вывучаў гісторыю грамадска-палітычнай і філасофскай думкі ў Беларусі ў ХVІІ – ХVІІІ ст. Ён абгрунтаваў тэрытарыяльны прынцып даследавання – разглядаў духоўную спадчыну, астаўленую на тэрыторыі Беларусі небеларусамі. Бірала аднам з першых звярнуўся да вывучэння грамадскай псіхалогіі на аснове мемуарнай літаратуры.

У кнізе «Правовое положение населения Белоруссии в ХVІ в.» (1978 г.) І.А.Юхо (1921 – 2005 гг.) прадставіў першае комплекснае даследаванне прававой сістэмы ВКЛ, лічыў яе сінтэзам прававых норм старажытнарускага права, Літвы і Украіны. Даследчык правёў аналіз трох Статутаў ВКЛ і на іх аснове сацыяльнага становішча шляхты, сялян і мяшчан. Ім была выказана думка, што Статуты ВКЛ – першыя дасканалыя ў Еўропе зборнікі законаў, што, магчыма Ф.Скарыны ўдзельнічаў у складанні І-га Статута ВКЛ, што Рэч Паспалітая мела канфедэратыўную пабудову.

Гісторыю каталіцкай царквы ў Беларусі распрацоўваў Я.Н.Мараш.

Сфера яго навуковых пошукаў была звязана з вывучэннем экспансіі каталіцкай царквы ў Беларусі і Літве. Я.Н.Мараш лічыў, што рэфармацыя мела шляхецка-магнацкі характар. Ён адстойваў праваслаўе і імкненне беларусаў да ўз’яднання з рускім народам. Аўтар сцвярджаў, што Ватыкан пад уплывам езуітаў імкнуўся зацвердзіцца ў Беларусі, каб далей распаўсюджваць свой уплыў на Маскоўскую Русь. Асобную ўвагу даследчык звярнуў на імкненне каталіцкай царквы праз адукацыйныя ўстановы езуітаў далучыць на свой бок моладзь і шляхту.

У працы «Из истории борьбы народных масс Белоруссии против экспансии католической церкви» (1969 г.) даследчык раскрыў працэс эканамічнага замацавання на тэрыторыі Беларусі каталіцкіх ордэнаў і прыходаў. Ён прыйшоў да высновы, што гаспадарка каталіцкага духавенства засноўвалася на прыгонніцкай сістэме, а ступень эксплуатацыі сялянства была большай, чым у свецкіх феадалаў.

У 1971 г. выйшла манаграфія Я.Н.Мараша «Ватикан и католическая церковь в Белоруссии (1569 – 1795 гг.)», у якой даследчык фундаментальна раскрыў пытанні фарміравання феадальнага землеўладання каталіцкай царквы ў Беларусі, становішча залежных катэгорый сялянства ва ўладаннях каталіцкіх манастыроў. Наступная манаграфія «Очерки истории экспансии католической церкви в Белоруссии XVIII в.» (1974 г.) асвятляла два вялікія пытанні: эканамічнае пранікненне каталіцкай царквы на Беларусь у ХVIII ст., формы і метады ідэалагічнага ўплыву.

У працах гісторыкаў шмат увагі надавалася даследаванню пытанняў грамадска-палітычнага руху ў Беларусі ў канцы XVIII – першай палове XIX ст. Да іх адносяцца манаграфіі В.У.Чапко, П.Н.Альшанскага, А.П.Смірнова, Е.I.Карнейчыка, Н.М.Махнач і інш.

У манаграфіі «Общественно-полит и ческое движение в Белоруссии в 40-е годы ХIХ в.» (1958 г.) В.У.Чапко ўпершыню даследавала палітычную сітуацыю ў беларускіх губернях у 40-х гг. XIX ст., асабліва ў гады рэвалюцыйных падзей у краінах Заходняй Еўропы (1848 – 1849 гг.). Аўтар вызначыла змены ў расстаноўцы сацыяльных сіл, у прыватнасці, адыход буйных памешчыкаў ад барацьбы пасля паражэння паўстання 1830 – 1831 гг. У рабоце адзначаецца характэрная рыса грамадска-палітычнага руху 40-х гг. – пераход вядучай ролі да прадстаўнікоў рэвалюцыйна-дэмакратычных колаў (разначынцаў). Чапко падкрэсліла дамінуючы ўплыў на грамадска-палітычны рух расійскай рэвалюцыйна-дэмакратычнай думкі, а не польскага нацыянальна-вызваленчага руху.

У працы П.Н.Альшанскага «Декабристы и польское национально-освободительное движение» (1959 г.) асноўная ўвага надавалася спробам расійскіх дваранскіх рэвалюцыянераў устанавіць кантакты з польскімі тайнымі арганізацыямі. Адзначана абмежаванасць польскага нацыянальнага руху, мэтай якога было адраджэнне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г., і зацікаўленасць дзекабрыстаў у тым, каб незалежная Польшча стала рэспублікай.

Анатоль Піліпавіч Смірноў

Смірноў у манаграфіі «Революционные связи народов России и Польши в 30 – 50-е годы XIX в.» (1962 г.) даследаваў узаемаадносіны расійскіх, украінскіх, беларускіх, літоўскіх і польскіх рэвалюцыянераў на ревалюцыйна-дэмакратычным этапе вызваленчага руха ў Расіі, раскрыў дзейнасць рэвалюцыйных гурткоў у Беларусі, Польшчы і Літве ў 30 – 40-я гг. XIX ст. («Дэмакратычнага таварыства», «Садружнасці польскага народа», «Саюза літоўскай моладзі»). Таварыствы характарызуюцца ім як тэрытарыяльныя групы рэвалюцыйна-дэмакратычнага руху праз ідэйныя сувязі, агульнасць мэтаў і метадаў дзейнасці. Для беларускага чытача цікавасць прадстаўляе дзейнасць «Дэмакратычнага таварыства», заснаванага Ф.Савічам. Аналізуючы матэрыялы следчай справы, «Споведзь», напісаную Савічам у турме, а таксама статут арганізацыі, аўтар прыйшоў да высновы, што Ф.Савіч быў першым прадстаўніком рэвалюцыйна-дэмакратычнага напрамку ў грамадска-палітычным руху Беларусі.

У працы Н.М.Махнач «Идейная борьба в Белоруссии в 30 – 40-я годы XIX в.» (1971 г.) аналізуюцца погляды заснавальнікаў «Дэмакратычнага таварыства»: Ф.Савіча, Я.Загорскага і інш. Аўтар зыходзіла з тэзіса аб пераемнасці поглядаў «філаматаў», «філарэтаў», «прамяністых», членаў «Дэмакратычнага таварыства» і новага пакалення дзеячаў вызваленчай барацьбы, прадстаўленга К.Каліноўскім, В.Урублеўскім і інш. Грамадскі рух 30 – 40-х гг. Махнач адносіць да пераходнага этапу ад шляхецкай рэвалюцыйнасці да рэвалюцыйнай дэмакратычнасці. Грамадскія ідэі, на думку аўтара, адлюстроўвалі канкрэтныя жыццёвыя праблемы. Упершыню ў беларускай гістарычнай навуцы даследуюцца погляды Міхаіла Валовіча, ураджэнца Беларусі, звязанага з польскім нацыянальна-вызваленчым рухам першай паловы 30-х гг. (так званая экспедыцыя Заліўскага), які ставіў задачу арганізаваць шырокае паўстанне ў Польшчы, Літве, ва Украіне і Беларусі. Як падкрэсліваецца, М.Валовіч звязываў нацыянальна-вызваленчы рух з барацьбой за ліквідацыю прыгонніцкай сістэмы і надзяленнем сялян зямлёй. Дамагчыся гэтага ён лічыў шляхам сялянскага паўстання, адмоўна ацэньваў мэты паўстання 1830 – 1831 гг. Валовіч з'яўляўся ідэйным папярэднікам Ф.Савіча.

У працы Е.I.Карнейчыка «Белорусский народ  в Отечественной войне 1812 г.» (1962 г.) раскрыты падзеі франка-рускай вайны 1812 г. на тэрыторыі Беларусі. Аўтар прасачыў ход ваенных дзеянняў у чэрвені-ліпені 1812 г., апісаў найбольш значныя вайсковыя аперацыі расійскіх войск супраць французаў, гераізм расійскіх воінаў, падкрэсліў айчынны характар вайны. Важнай асаблівасцю, на думку аўтара, у жыцці беларускага народа ва ўмовах вайны была актывізацыя барацьбы супраць шляхты, якая перайшла на бок Напалеона. У кнізе шырока адлюстравана дапамога беларускіх сялян расійскім войскам, а таксама дзеянні беларускіх сялян-партызан, паражэнні французскай арміі на тэрыторыі Беларусі пры адступленні.

У 50 – 80-х гг. сур’ёзныя навуковыя даследаванні былі напісаны літоўскімі гісторыкамі – Р.Батурай, Б.Дундулісам, І.Юргінісам, М.Ючасам, К.Яблонскісам, І.Стакаўскасам, І.Лукшайтэ і інш. Аднак абагульняючыя літоўскія працы, напрыклад, «История Литовской ССР (с древнейших времен до наших дней)» (1978 г.) захоўвалі ўплыў савецкай гістарыяграфіі.

4. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі перыяда капіталізму.

У пасляваенны перыяд актывізуецца даследаванне праблем гісторыі Беларусі эпохі капіталізму. Асноўная ўвага беларускіх гісторыкаў была засяроджана на вывучэнні рэформы 1861 г., паўстання 1863 г., працэса станаўлення буржуазнага грамадства, рэвалюцыйнага і грамадска-палітычнага руху, узнікнення і дзейнасці партыі бальшавікоў, падзей першай і другой расійскіх рэвалюцый на тэрыторыі Беларусі.

Даследаваннем пытанняў падрыхтоўкі і рэалізацыі рэформы 1861 г. у Беларусі займаліся А.В.Палонскі, А.Т.Караткевіч, М.Ф.Шпакаў і інш. Найбольш поўна яны прадстаўлены ў манаграфіях П.А.Заянчкоўскага і М.Б.Фрыдман. У манаграфіі П.А.Заянчкоўскага «Проведение в жизнь крестьянской реформы 1861 г.» (1958 г.), прысвечанай рэалізацыі рэформы 1861 г. у Расійскай імперыі, выдзелена спецыяльная глава аб яе ажыццяўленні ў Беларусі, Літве і на Правабярэжнай Украіне.

У працы М.Б.Фрыдман «Отмена крепостного права в Белоруссии» (1958 г.) разгледжаны перадумовы адмены прыгоннага права, падрыхтоўка рэформы, прааналізаваны дакументы, на аснове якіх ажыццяўлялася рэформа. Апошняя глава манаграфіі прысвечана рэалізацыі «Палажэнняў ад 19 лютага 1861 г.». У ёй раскрыты працэс падпісання устаўных грамат, стварэнне органаў сялянскага самакіравання і органаў кантролю за ажыццяўленнем рэформы на месцах, сялянскі рух у 1861 – 1863 гг., змены ў заканадаўстве, якія былі прыняты ўрадам у беларускіх губернях у сувязі з паўстаннем 1863 г.

Аграрныя адносіны ў Беларусі ў парэформенны перыяд даследавалі К.I.Шабуня, А.I.Кажушкоў, Л.П.Ліпінскі, У.П.Панюціч, П.Д.Верашчагін, X.Ю.Бейлькін і інш. Вялікі ўклад у распрацоўку гісторыі аграрных адносін ў Беларусі на рубяжы XIX – XX ст. унёс К.I.Шабуня у манаграфіі «Аграрный вопрос и крестьянское движение в Белоруссии в революции 1905 – 1907 гг.» (1962 г.).

Гэтая работа стала асновай для наступных даследаванняў аграрнай і сялянскай гісторыі канца ХІХ – пачатку ХХ ст. Аўтар прааналізаваў развіццё землеўладання на беларускіх землях, стан памешчыцкай і сялянскай гаспадаркі, маёмасную дыферэнцыяцыю сялянства і сялянскі рух у часы першай рускай рэвалюцыі.

У працы А.I.Кажушкова «Развитие капитализма в сельском хозяйстве Белоруссии во второй половине XIX в.» (1963 г.) прасочваецца развіццё капіталістычных адносін у памешчыцкай і сялянскай гаспадарках Беларусі ў парэформенны перыяд: спецыялізацыя памешчыцкіх гаспадарак, іх рыначныя сувязі, формы найму працоўнай сілы, кааперацыя сялянства і інш. Але з-за невялікага аб’ёму манаграфіі і недастатковасці фактычнага матэрыялу гэтыя пытанні раскрыты няпоўна.

Эвалюцыя капіталістычных адносін у парэформеннай вёсцы даследавана ў манаграфіі Л.П.Ліпінскага «Развитие капитализма в сельском хозяйстве Белоруссии (II половина XIX в.)» (1971 г.).

Развіццё аграрных адносін разглядаецца ім у трох аспектах: эвалюцыя землеўладання і землекарыстання, памешчыцкая гаспадарка, сялянская гаспадарка. Прааналізавана эканамічная арганізацыя памешчыцкіх гаспадарак, выкарыстанне ў іх машын, развіццё гандлёвага земляробства, прамысловага прадпрымальніцтва, ляснога гандлю, разлажэнне сялянства, развіццё гандлёвага земляробства ў сялянскай гаспадарцы, прыгонніцкія перажыткі ў вёсцы і становішча ўсіх саслоўных катэгорый сельскага насельніцтва. Аўтар параўноўваў статыстыку прыватнаўласніцкага землеўладання па перапісам 1877 і 1905 гг. Але іх паказчыкі несупастаўляльныя, таму высновы не заўсёды дакладна адлюстроўвалі стан беларускай вёскі.

Пытанні аграрнага перанасялення і адыходніцтва ў беларускай вёсцы даследаваліся ў манаграфіі В.П.Панюціча «Из истории формирования пролетариата Белоруссии, 1861 – 1914 гг.» (1969 г.).

Аўтар раскрыў класавую дыферэнцыяцыю беларускага сялянства і збядненне яго асноўнай масы як перадумовы ўзнікнення арміі «лішняй» рабочай сілы ў вёсцы. Вызначаны прычыны аграрнай перанаселенасці вёскі, яе ўзровень і спецыфіка ў розных раёнах Беларусі, паказаны памеры, характар і напрамкі адыходніцтва, яго роля ў фарміраванні прамысловага і сельскагаспадарчага пралетарыяту.

Міграцыя сялян, яе прычыны і дынаміка атрымалі асвятленне ў манаграфіі В.Д.Верашчагіна «Крестьянские переселения из Белоруссии (вторая половина XIX в.)» (1978 г.). Аўтар прасачыў сувязь сялянскіх перасяленняў з развіццём капіталізму, паказаў працэс пашырэння капіталізму ўглыб у раёнах выхаду перасяленцаў, разглядзеў перасяленцкую палітыка царызму. Аднак недастаткова раскрыта сувязь перасяленняў сялян з парэформеннымі аграрнымі адносінамі.

Л.П.Ліпінскі ў манаграфіі «Столыпинская аграрная реформа в Белоруссии» (1978 г.) раскрыў перадумовы рэформы і яе ажыццяўленне ў Беларусі, прасачыў працэс хутарызацыі, разбурэння сялянскай абшчыны і разарэння асноўнай масы сялянства з мэтай стварэння шырокай сацыяльнай апоры царызму ў асобе заможнага сялянства пры захаванні памешчыцкага землеўладання. Аўтар паказаў уплыў рэформы на далейшае развіццё капіталізму ў сельскай гаспадарцы, адзначыў у адпаведнасці з традыцыяй савецкай гістарыяграфіі крах аграрнай палітыкі царызму ў пачатку XX ст.

У манаграфіі В.П.Панюціча «Социально-экономическое развитие белорусской деревни в 1861 – 1900 гг.» (1990 г.) на аснове вялікай колькасці крыніц праведзены глыбокі аналіз агульнага і саслоўнага складу сялянства да і пасля рэформы, прасочана яго дынаміка па губернях з 1858 па 1897 гг., прааналізаваны прычыны і ўмовы, якія аказалі ўплыў на павелічэнне яго колькасці, даследаваны структура і склад сялянскіх сем’яў, міграцыйныя працэсы, звязаныя з адыходніцтвам, перасяленнем у Сібір, уздзеянне на гэтыя працэсы палітыкі царызму, стан пісьменнасці і нацыянальны склад сялянскага насельніцтва. Шмат увагі аўтар надаў аналізу функцый сялянскай абшчыны.

Манаграфія X.Ю.Бейлькіна «Сельскохозяйственный рынок Белоруссии. 1861 – 1914 гг.» (1989 г.) прысвечана перадумовам фарміравання збожжавага рынку і рынкаў нязбожжавых культур, гандлю таварамі жывёлагадоўлі, развіццю арганізацыйных форм гандлю. Усе гэтыя пытанні разглядаюцца па перыядах: 60 – 70-я, 80 – 90-я гг., канец XIX – пачатак XX ст. (да пачатку Першай сусветнай вайны). Глыбокае даследаванне гэтых праблем, іх параўнальны аналіз дазволілі аўтару зрабіць выснову, што галоўнымі перадумовамі развіцця сельскагаспадарчага рынку ў парэформеннай Беларусі былі рост прамысловасці, гарадскога насельніцтва, чыгуначнае будаўніцтва, класавае расслаенне вёскі, фарміраванне арміі наёмных сельскагаспадарчых рабочых. Пазітыўнае ўздзеянне на развіццё сельскагаспадарчага рынку аказала тэрытарыяльная блізкасць яго ад важнейшых прамысловых і гандлёвых цэнтраў Расіі (Рыга, Лібава, Масква, Пецярбург, Варшава). Беларусь з’яўлялася састаўной часткай сусветнага аграрнага рынку.

Значныя поспехі былі дасягнуты ў даследаванні праблем развіцця капіталізму ў эканоміцы Беларусі пачатка XX ст. У калектыўнай працы «Экономика Белоруссии в эпоху империализма (1900 – 1917 гг.)» (1963 г.) паказана не толькі панаванне капіталістычных адносін у прамысловасці, гандлі, банкаўскай справе, але і складванне ў пачатку XX ст. манапалістычнага капіталізму. Праўда, да сярэдзіны 60-х гг. у савецкай гістарыяграфіі дамінавала думка аб каланіяльным становішчы Беларусі ў складзе Расійскай імперыі.

3.Е.Абезгаўз у працах «Развитие промышленности и формирование пролетариата Белоруссии во второй половине XIX в.» (1971 г.) і «Рабочий класс Белоруссии в начале XX в. (1900 – 1913 гг.)» (1977 г.) прааналізаваў тры стадыі развіцця капіталізму ў прамысловасці Беларусі (дробнатаварная вытворчасць, мануфактура, фабрыка), паказаў суадносіны паміж імі ў важнейшых сферах вытворчасці, галіновую структуру і тэрытарыяльнае размяшчэнне прамысловасці, крыніцы фарміравання рабочага класа, яго колькасць, прафесійны, нацыянальны і ўзроставы склад, эканамічнае і палітычнае становішча, пачатковы этап фарміравання сацыялістычнай ідэалогіі.

У канцы 50 – пачатку 60-х гг. актывізавалася вывучэнне паўстання 1863 г. у Польшчы, Літве і Беларусі. Выйшлі кнігі А.П.Смірнова «Кастусь Калиновский в восстании 1863 г.» (1959 г.), «Сигизмунд Сераковский» (1959 г.), «Восстание 1863 г. в Литве и Белоруссии» (1963 г.), Г.В.Кісялёва «Сейбіты вечнага» (1963 г.), «З думай пра Беларусь» (1966 г.), некалькі зборнікаў артыкулаў і інш. публікацыі. У сувязі са стагоддзем паўстання быў выдадзены двухтомны зборнік дакументаў і матэрыялаў, у падрыхтоўцы якога прымалі актыўны ўдзел гісторыкі Беларусі. Важнейшым пытаннем у ацэнцы гэтай праблемы было вызначэнне класавага характару паўстання, рухаючых сіл, адносін да яго сялянства. У папярэдняй літаратуры выказывалася думка аб сялянскім характары паўстання, але С.М.Байкова (Самбук), В.А.Дз'якаў, І.І.Касцюшка, I.С.Міллер даказалі, што галоўнай рухаючай сілай паўстання з’яўлялася беззямельная і малазямельная шляхта, блізкая па свайму сацыяльнаму становішчу да разначынцаў, змяніўшых дваранскіх рэвалюцыянераў. Характар паўстання стаў падавацца буржуазна-дэмакратычным.

А.П.Смірноў прызнаў і станоўча ацаніў пастаноўку К.Каліноўскім пытання аб стварэнні самастойнай Літоўска-Беларускай рэспублікі. Але ў 60-я гг. шэраг даследчыкаў выказалі сумненне ў наяўнасці ў паўстанні рэвалюцыйна-дэмакратычнай плыні. Нават у другім томе «Гісторыі Беларускай ССР» (1972 г.) пазіцыя рэвалюцыянераў-дэмакратаў па нацыянальным пытанні не ўзгадвалася.

Рух народнікаў у 70 – пачатку 80-х гг. атрымаў асвятленне ў манаграфіях С.М.Самбук «Революционные народники Белоруссии (70-е – начало 80-х гг. XIX в.)» (1972 г.) і М.Б.Ласінскага «Революционно-демократическое движение в Белоруссии. 1870 – 1884» (1983 г.). Самбук раскрыла сялянскую, рэвалюцыйна-дэмакратычную сутнасць народніцкай ідэалогіі, паказала мясцовыя народніцкія гурткі і арганізацыі, іх сацыяльны склад, сувязі з расійскімі і польскімі рэвалюцыянерамі. Ласінскі на аснове архіўных і апублікаваных матэрыялаў прасачыў асноўныя этапы развіцця народніцкага руху ў Беларусі. Аўтар паказаў заканамернасць упадка народніцкай і зараджэння сацыял-дэмакратычнай ідэалогіі, прыйшоў да высновы, што рэвалюцыйнае народніцтва ў Беларусі з’яўлялася састаўной часткай агульнарасійскага рэвалюцыйнага руху.

Распаўсюджанне марксізму ў Беларусі знайшло адлюстраванне ў манаграфіях У.I.Салашэнкі «Из истории распространения марксизма в Белоруссии (1883 – 1904 гг.)» (1963 г.), «От народничества к марксизму: Распространение марксизма и образование социал-демократических организаций в Белоруссии» (1971 г.) і М.В.Біча «Развитие социал-демократического движения в Белоруссии в 1883 – 1903 гг.» (1973 г.). У іх раскрыты прычыны крызісу народніцкай ідэалогіі, прасочваюцца шляхі пранікнення і распаўсюджання ідэй марксізму, узнікненне і дзейнасць першых сацыял-дэмакратычных і сацыялістычных партый, крызіс у мясцовым сацыял-дэмакратычным руху, раскол яго на меншавікоў і бальшавікоў.

Вялікае значэнне для разумення грамадска-палітычнага руху ў Беларусі ў другой палове XIX ст. адыграла манаграфія С.М.Самбук «Общественно-политическая мысль Белоруссии во второй половине XIX в. (по материалам периодической печати)» (1976 г.). У ёй раскрыты пазіцыі дваранска-манархічнага, ліберальна-буржуазнага і рэвалюцыйна-дэмакратычнага напрамкаў у грамадска-палітычнай думцы Беларусі ў другой палове XIX ст. па важнейшых праблемах таго часу – адносінах да самадзяржаўя і рэвалюцыі, аграрнаму, рабочаму і нацыянальнаму пытаннях. Аўтар у лібералізме бачыла разнавіднасць буржуазнай ідэалогіі, які не пакінуў значнага следу ў айчыннай гісторыі. Кансерватызм разглядаўся ў рамках палітыкі царызму на тэрыторыі Беларусі.

Барацьба беларускага сялянства за зямлю атрымала асвятленне ў манаграфіях Л.П.Ліпінскага і Е.П.Лук’янава «Крестьянское движение в Белорусии в период между двумя революциями (июнь 1907 – февраль 1917 г.» (1964 г.) і Л.П.Ліпінскага «Крестьянское движение в Белоруссии в 1914 – 1917 гг.» (1975 г.). У іх асвятляецца роля аграрнага пытання ў сацыяльных супярэчнасцях міжрэвалюцыйнага перыяду, паказана развіццё і суадносіны двух сацыяльных войн у беларускай вёсцы, формы барацьбы сялян з памешчыкамі і сельскай буржуазіяй, дзейнасць партыі бальшавікоў у вёсцы.

Першым манаграфічным даследаваннем рабочага руху ў Беларусі ў эпоху капіталізму была кніга А.I.Воранавай «Рабочы рух у Беларусі напярэдадні і ў перыяд рэвалюцыі 1905 – 1907 гг.» (1960 г.). Аўтар упершыню прадпрыняла спробу скласці статыстыку стачак рабочых Беларусі ў 1870 – 1907 гг. Але з гэтай задачай аўтар не справілася. Яна не ўлічыла нават тыя стачкі, звесткі аб якіх былі апублікаваны ў зборніках дакументаў.

Гэты недахоп выправіў М.В.Біч у манаграфіі «Рабочее движение в Белоруссии в 1861 – 1904 гг.» (1983 г.). Ён раскрыў перадумовы рабочага руху, колькасць, склад і сацыяльна-эканамічнае становішча прамысловых рабочых, асноўныя напрамкі, формы і характар іх барацьбы, прывёў статыстыку стачак, дэманстрацый, мітынгаў і маніфестацый рабочых.

Да работ, прысвечаных гісторыі рэвалюцыйнага і грамадска-палітычнага руху ў Беларусі ў другой палове XIX – пачатку XX ст., прымыкае манаграфія акадэміка I.М.Ігнаценкі «Лютаўская буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя на Беларусі» (1986 г.), выдадзеная напярэдадні 70-годдзя рэвалюцыі.

І.М.Ігнаценка даследаваў рост рабочага і сялянскага руху напярэдадні рэвалюцыі, паказаў пачатак, развіццё і перамога рэвалюцыі ў Петраградзе, у гарадах і вёсках Беларусі і на Заходнім фронце, яе ўплыў на беларускі нацыянальны рух, спецыфічныя ўмовы і асаблівасці яе ажыццяўлення.

На думку аўтара, сама па сабе ўзятая лакальна сітуацыя на Беларусі не з’яўлялася рэвалюцыйнай. Аднак у агульнарасійскім кантэксце, пры рэзкім пагаршэнні ўмоў жыцця і пад знешнім уздзеяннем, яна магла перарасці ў рэвалюцыйную, што адбылося ў мяккіх формах – у лютым, у вострых – у кастрычніку 1917 г. Пры гэтым вырашальным фактарам з’явіўся Заходні фронт, пераўтварэнню якога ў трэці рэвалюцыйны цэнтр у Расійскай імперыі даследчык аддае асаблівую ўвагу.

Па сутнасці праца І.М.Ігнаценкі з’яўляецца першай абагульняючай працай у беларускай гістарыяграфіі, у якой комплексна разгледжана гісторыя Лютаўскай буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі 1917 г. у Беларусі.