Знешняя палітыка суверэннай Беларусі.

27 июля 1990 г. сессия Верховного Совета БССР приняла Декларацию о государственном суверенитете Белорусской ССР. Декларация провозгласила республику равноправным и независимым членом мирового сообщества. После того, как в августе 1991 г. Декларация приобрела статус конституционного закона, Беларусь стала действовать как субъект самостоятельной международной политики. В течении 1992 г. произошло полное международное признание РБ. Основные принципы внешней политики закреплены в Конституции РБ. В 1996 г. с территории РБ было полностью выведено ядерное оружие, и она стала нейтральным безъядерным государством. Внешняя политика Беларуси носит многовекторный характер. Подавляющее большинство стран мира признали РБ и установили с ней дипломатические отношения. По состоянию на 1 января 2005 г. РБ признана 159 государствами, со 157 установлены дипломатические отношения. В Беларуси действует 33 посольства, 12 консульских учреждений и 12 представительств международных организаций, по совместительству какредитовано 76 послов иностранных государств. Беларусь продолжает работать в ООН с 1945 г. и является полноправным членом более 60 международных межправительственных организаций и их органов. Она является полноправным участником Совещания по безопасности и сотрудничеству в Европе.

Приоритетным направлением внешней политики Беларуси являются отношения со странами СНГ. В 2000 г. руководители Беларуси, РФ, Кыргызстана, Казахстана, Таджикистана основали Евразийское экономическое сообщество(ЕврАзЭС). 27 ноября 2009 г. в Минске на заседании Межгосударственного совета ЕврАзЭС вновь вернулись к идее создания единственного экономического пространства. План действий по формированию до 1 января 2012 г. ЕЭП утвердили 19 декабря 2009 г. в Алмааты Лукашенко, Назарбаев и Медведев. После всестороннего согласования нормативно-правовых документов принято окончательное решение о функционировании с 1 июля 2011 г. Таможенного союза трех стран. На встрече в феврале 2011 г. правительствам стран-участниц Тамрженного союза поручено разработать план создания Еразийского экономического союза(ЕЭС). В 2002 г. руководители Армении, Казахстана, Кыргызстана, России, Беларуси и Таджикистана подписали Устав Организации Договора о коллективной безопасности(ОДКБ). С 18 сентября 2003 г. ОДКБ стала функционировать как региональная международная организация.

Наиболее тесные экономические, политические и культурные связи существуют с РФ, которые активизировались с середины 1990-х гг. В 1995 был подписан Договор о дружбе, добрососедстве и сотрудничестве Беларуси и России. 2 апреля 1996 г. в Москве был подписан Договор о создании Сообщества Беларуси и России. Следующим шагом на пути к интеграции стало подписание 2 апреля 1997 г. Договора о союзе Беларуси и России. 8 декабря 1999 г. был подписан Договор о создании Союзного государства Беларуси и России. Работа по реализации этого договора продолжается. Россия является основным торговым партнером Беларуси. Динамично развиваются экономические отношения со странами СНГ.

В 1995 г. РБ присоединилась к программе НАТО “Партнерство ради мира”. В 1998 г. начала работу миссия Беларуси при НАТО. Руководство республики отрицательно относится к происходящему в последнее время расширению НАТО на восток и приближению к границам Беларуси. С 1996 г. отношения со странами Запада усложнились. Страны ЕС свели политические контакты с РБ до минимума, но экономические связи в основном сохранились. Беларусь поддерживает активные политические, экономические, культурные отношения с государствами Центральной и Восточной Европы, Азии, Африки, Латинской Америки. В 2004 г. Беларусь поддерживала торговые и экономические связи со 151 государством,не считая СНГ. Белорусская продукция поставлялась в 119 государств, а импортировалась из 132 стран.

Беларусь открыта для конструктивного диалога и продуктивного сотрудничества с европейскими государствами и международными организациями. Перспективным является сотрудничество с ЕС. В условиях мирового экономического кризиса РБ рассматривается как перспективный торговый партнер. Но двойные стандарты в понимании демократии правительствами США и большинства ЕС после избрания 19 декабря 2010 г. Лукашенко в очередной раз Президентом РБ, привели к обострению отношений между ними и РБ.

68. Беларускае замежжа ў сістэме міжнародных адносін Рэспублікі Беларусь.

Сярод адносін РБ з іншымі краінамі важнае месца займаюць адносны з беларускай дыяспарай – нашыя родзічы за мяжой. Па розных падліках, беларуская дыяспара складае 3-3,5 млн. беларусаў. Да пачатку перабудовы мы амаль нічога не ведалі пра яе. У савецкія часы ўсіх эмігрантаў падзялялі на прагрэсіўных (падтрымлівалі камуністычную ўладу) і нацыяналістаў (да іх адносіны былі адмоўныя). Адзіны канал сувязі з дыяспарай – гэта "Таварыства па культурных сувязях з суродзічамі за мяжой" (1964 г.). Выдавалася ў Мінску газета "Голас Радзімы" і пастаўлялася ў многія краіны. Але ва ўмовах "халоднай вайны" тыя арганізацыі, створаныя беларускай дыяспарай, хто падтрымліваў бальшавікоў, разганяліся. Напрыклад, Саюз беларусаў Аргенціны быў разагнаны. Многія замежныя беларусы былі "непрагрэсіўнымі" нацыяналістамі. Найбольш актыўна адносіны пачалі развівацца з канца 80-пачатку 90-х гадоў. Цесныя кантакты з замежнымі суайчыннікамі будуць спрыяць:

1. распаўсюджванню ведаў аб РБ як незалежай дзяржаве

2. умацаванню міжнароднага аўтарытэту РБ

3. адраджэнню нацыянальнай самасвядомасці

4. адраджэнню нацыянальнай гісторыі, культуры, мовы

5. наладжванне палітычных, эканамічных, культурных сувязей з іншымі дзяржавамі

6. прыцягненне сродкаў для ліквідацыі наступстваў Чарнобыльскай трагедыі 1986 года

7. садзейнічасць запавольванню асіміляцыі беларускага этнасу з іншымі народамі.

Аднаўленне кантактаў беларусаў свету спрыяе дзейнасць розных таварыстваў. Перш за ўсё згруртаванне беларусаў свету "Бацькаўшчына", устаноўчая канферэнцыя якой адбылася ў верасні 1990 года. Яе галоўная мэта – духоўнае і арганізацыйнае аб'яднанне беларусаў, якія пакінулі бацькаўшчыну па розных прычынах, захаванне і паглыбленне іх беларускасці.

Вельмі важную ролю адыграў Міжнародны кангрэс беларусістаў (Мінск, 1991 г.). У 1992 годзе адбыўся з'езд беларусаў былога СССР. У ліпені 1993 года першы з'езд беларусаў свету прымалі на дзяржаўным узроўні. Але ўжо з 1996 года адносіны з беларускай дыяспарай пачалі пагаршацца У 1997 годзе адбыўся другі з'езд беларусаў свету. На яго не прыехалі беларусы ЗША, а тыя, хто прыехаў, не былі прыняты на дзяржаўным узроўні (прэзідэнт не прыняў). 1999 год – трэці з'езд беларусаў свету, але прыехалі толькі з постсавецкай прасторы.

У 1993 годзе на Беларусі была прынята праграма "Беларусы ў свеце", разлічаная на пяцігадовы тэрмін – да 1997 года. Яна была прапанавана НАН Беларусі з пазіцыі неабходнасці кансалідацыі нацыі праз асэнсаванне цэласнасці беларускага народа ў свеце, умацавання духоўных сувязей з замежнымі суайчыннікамі. Развіццё сувязей РБ з беларускай дыяспарай уяўлялася ў Праграме як садзеянне забеспячэнню нацыянальна-культурных патрэб замежных суайчыннікаў. Прадугледжваўся шэраг мер з упорам на патрэбы, звязаныя з захаваннем роднай мовы і нацыянальных традыцый: забесячэнне беларускіх школ падручнікамі; прадастаўленне магчымасці маладым суайчыннікам атрымліваць вышэйшую і сярэднюю спецыяльную адукацыю ў ВНУ і сяр. спец.установах Беларусі; арганізацыя лекцый высокакваліфікаваных выкладчыкаў ВНУ і вучоных для беларускай дыяспары, рэгулярнае правядзенне сустрэч дзеячаў навукі і культуры РБ з прадстаўнікамі беларускай дыяспары; падтрымка перыядычных выданняў беларускіх таварыстваў за мяжой.

На жаль, праграма не была выканана ў поўным аб'ёме. Не рэалізаваны трэці яе раздзел, які датычыцца эканамічнай і навукова-тэхнічнай дзейнасці. Цяжкасці ў захаванні беларускай прысутнасці за межамі Беларусі ўзнікаюць з-за індыферэнтнасці пэўнай колькасці замежных беларусаў, значнай іх асіміляцыі. На постсавецкай прасторы расшырэнню нацыянальна-культурнай дзейнасці перашкаджае цяжкае эканамічнае становішча суайчыннікаў. Слабая матэрыяльнай база нацыянальнай, грамадскай, культурна-асветніцкай дзейнасці тлумачыцца сціплай падтрымкай мясцовых улад, недастатковай увагай да гэтай справы з боку дзярж.органаў Беларусі.

Каардынуе дзейнасць дзяржаўных і грамадскіх структур па развіцці сувязей з беларусамі замежжа Дзяржаўны камітэт па справах рэлігіі і нацыянальнасцей. Падтрымка беларусаў у дзяржавах СНД і Балтыі, у Польшчы – прыярытэт работы Міністэрства замежных спраў РБ. У 2003 годзе задача наладзіць сувязі ў галіне эканоміке і культуры з замежнымі суайчыннікамі пастаўлена перад аблвыканкамамі і гарвыканкамамі. Цесныя кантакты з замежнымі беларусамі падтрымліваюць грамадскія аб'яднанні: Беларускае таварыства па культурных сувязях з суайчыннікамі за мяжой (таварыства "Радзіма"), Міжнародная асацыяцыя беларусістаў, Задзіночанне беларусаў свету "Бацькаўшчына".

У 1996 годзе РБ і Рэспубліка Казахстан (РК) заключылі двухбаковы Дагавор аб прававым статусе грамадзян РБ, якія пастаянна пражываюць на тэрыторыі РК, і грамадзян РК, якія пастаянна пражываюць на тэрыторыі РБ.

У 1998 годзе – Дагавор паміж РБ і РФ аб роўных правах грамадзян (атрыманні сярэдняй, сяр.спец., выш. і поствузаўскай прафесійнай адукацыі; правы на працаўладкаванне, аплату працы і іншых сацыяльна-прававых гарантый на тэрыторыі Беларусі і Расіі; на сац. забеспячэнне, мед.дапамогу.

Важнай задачай з'яўляецца забеспячэнне замежных суайчыннікаў дакладнай і праўдзівай інфармацыяй аб Беларусі, яе ўнутранай і знешняй палітыцы. Пры садзеянні Міністэрства замежных спраў і Ўпаўнаважанага па справах рэлігій і нацыянальнасцей выдаецца газета "Голас Радзімы", прызначаная для суайчыннікаў за мяжой. З 1 студзеня 2005 года на замежныя краіны здзяйсняе вяшчанне міжнародны спадарожнікавы канал "Беларусь-ТБ", створаны Нацыянальнай дзяржаўнай тэлерадыёкампаніяй РБ для замежных тэлегледачоў, перш за ўсё для руска- і беларускамоўных жыхароў постсавецкай прасторы. Зараз ён здзяйсняе вяшчанне ў кабельных сетках 12 краін з 20, якія знаходзяцца ў зоне распаўсюджання сігналу спадарожніка (Расія, Украіна, Малдова, Казахстан, Польшча, Літва, Латвія, Эстонія, Узбекістан, Аўстралія, Грузія, Арменія).

У наш час вядзецца распрацоўка праекта Закона РБ "Аб суайчынніках, якія пражываюць за мяжой". Яго прыняцце будзе садзейнічаць удасканаленню адносін беларускай дзяржавы з дыяспарай і нацыянальнымі супольнасцямі. Канцэпцыя законапраекта распрацоўвалася ў 2001-2002 гг., аднак з-за шэрага прычын работа над ім была прыпынена.

Калі ў агульным плане прааналізаваць напрамкі ўзаемадзення дзяржаўных органаў з беларускай дыяспарай, то можна вылучыць наступнае:

1. прававая падтрымка замежных суайчыннікаў (міжнародныя пагадненні аб абароне правоў нац. меншасцей)

2. узаемадзеянне ў культурна-асветніцкай сферы (захаванне і развіццё нац. самасвядомасці беларускай дыяспары)

3. супрацоўніцтва ў навуковай сферы (падтрымка навуковых даследаванняў, накіраваных на вывучэнне гісторыі, культуры, духоўнага жыцця беларускай дыяспары)

4. інфармацыйная падтрымка (рэалізацыя дзярж. палітыкі ў адносінах да суайчыннікаў, а таксама падзеі, што адбываюцца на іх гістарычнай радзіме)

5. ніякіх захадаў не робіцца для падтрымкі суайчыннікаў у эканамічнай і сацыяльных галінах (Напрыклад, у Расіі ёсць Закон "Аб дзяржаўнай палітыцы РФ ў адносінах да суайчыннікаў за мяжой", які прадугледжвае, што органы дзяржаўнай улады РФ садзейнічаюць стварэнню сумесных арганізацый, заахвочваюць сувязі расійскіх арганізацый незалежна ад форм уласнаці з замежнымі прадпрыемствамі, на якіх працуюць пераважна суайчыннікі).

Такім чынам, можна зрабіць вывад, што ўрад праводзіць актыўную палітыку па ўмацаванні сувязей з замежнымі суайчыннікамі, але яе рэалізацыі перашкаджаюць аб'ектыўныя фактары:

1. недастаткова распрацавана нарматыўна-прававая база ў дадзенай галіне

2. існуюць раз'яднанасць унутры самой дыяспары

эканамічныя цяжкасці, недахоп сродкаў фінансавання праграм і праектаў.

69. Фарміраванне беларускай дыяспары за мяжой і асноўныя этапы яе фарміравання.

Фарміраванне беларускага замежжа мае багатую гісторыю. Беларусы выязджалі за мяжу ўжо ў далёкім мінулым. Напрыклад, вядома, што дачка Рагнеды Прадслава выйшла замуж за чэшскага князя Балеслава. Унучкі Рагнеды таксама сталі жонкамі аўрапейскіх манархаў: Анастасія – венгерскага караля Андрыя І, Лізавета – караля нарвежскага Гаральда ІІІ. Найменшая Ганна стала каралевай Францыі.

З утварэннем ВКЛ паездкі беларусаў за мяжу былі шматлікімі, але яны не былі звязаны з эміграцыяй. Тлумачыцца гэта тым, што ВКЛ належыла да ліку прававых дзяржаў і яе грамадзянам была адкрыта дарога за мяжу і назад. Права на свабодны выезд было зафіксавана прывілеем Вялікага князя Казіміра ў 1457 годзе і запісана ў Статуце 1529 года. Гэта была не проста дэкларацыя. Сотні беларусаў, асабліва студэнцкай моладзі, хадзілі і ездзілі ў Нямеччыну, Італію, Швейцарыю, Францыю, Галандыю, Чэхію і іншыя землі і свабодна вярталіся дамоў. Праўда, былі і такія, якія засталіся за мяжой або ехалі туды працаваць. Сярод такіх мы можам назваць: Францыска Скарыну, які пераехаўз сям'ёй у Чэхію ў 1534 годзе, дзе і памёр у 1540 годзе; Казіміра Семяновіча з Віцебшчыны, які ў 1650 годзе выдаў у Амстэрдаме першую ў свеце кнігу па атылерыі "Вялікае майстэрства артылерыі"; Ілля Капіевіч – вучоны, пісьменнік. друкар, які выдаваў у Галандыі і Пецярбургу кнігі, рэфармаваў кірыліцу, распрацаваў такі правапіс літар, якім мы карыстаемся і зараз.

Масавыя палітычныя і эканамічныя эміграцыі беларусаў пачаліся з часоў заваявання і далучэння Беларусі да Расіі, а таксама ўзмацнення паланізацыі і акаталічвання праваслаўных. Адны беглі ад каланізацыі і акаталічвання ў Запарожскую Сеч, у Масковію. Іншыя пападалі за мяжу як палонныя (расійскімі войскамі было ўзята 300 тысяч палонных "мужескага полу" з сем'ямі пасля вайны 1654-1667 гадоў. Гэта больш чым мільён жыхароў. Яшчэ 208,5 тысяч беларусаў "мужескага полу" Кацярынай ІІ і Паўлам І раздадзена расійскім памешчыкам пасля падзелу РП. У Расію беларусы пападалі і ў выніку рэкруцкіх набораў. У ВКЛ існавала невялікае прафесійнае войска, а ў Расіі былі пагалоўныя рэкруцкія наборы. Да 1799 года там служылі ўсё жыццё, а з 1793 – 25 гадоў, 1834 – 20 гадоў. Палонных выкарыстоўвалі ў якасці майстроў, прыгонных, прадавалі на нявольніцкім рынку ў Астрахані па 3 рублі. У выніку гэтага ўжо ў 1685 годзе толькі ў Маскве ў мяшчанскай слабадзе жыло 612 беларускіх сем'яў. Увогуле, паводле падлікаў вучоных, у другой палове 17 ст. беларускія эмігранты складалі каля 20% насельніцтва Масквы.

У заходнія краіны беларускія эмігранты пераязджалі па эканамічных і палітычных прычынах. Даследчык беларускай эміграцыі, які выйшаў з амерыканскай беларускай дыяспары, Яўген Калубовіч падлічыў, што з перыяду падзелу Рэчы Паспалітай да 90-х гадоў 20 ст. адбылося 8 хваляў беларускай палітычнай эміграцыі ("Нёман", 1992, №2, с. 136-150).

Першая хваля звязана з паўстаннем Т.Касцюшкі. У выніку 12 тысяч паўстанцаў ўгнана ў Расію, 20 тысяч – Аўстрыю, больш за 40 тысяч – у Францыю, Венецыю, ЗША.

Другая хваля звязана з нашэсцем Напальёна на Расію. Напальён узрадзіў ВКЛ. Пасля яго паражэння ўдзельнікі баёў на яго баку вымушаны былі эміграваць за мяжу (члены ўрада, ваенныя фарміраванні).

Трэцяя хваля эміграцыі звязана з паўстаннем 1831 года. Пасля яго паражэння больш 10 тысяч паўстанцаў дабралася да Францыі. Для іх апекі французскі ўрад арганізаваў спецыяльны камітэт на чале з генералам Лафайетам і асігнаваў на іх пенсіі 3 млн. франкаў у год. Беларускія эмігранты сяліліся ў Парыжы і ў 24 эмігранцкіх цэнтрах Францыі.

Чацвертая хваля эміграцыі звязана з паўстаннем за незалежнасць у 1863-1864 гадах пад кіраўніцтвам К.Каліноўскага. Царская Расія жорстка расправілася з паўстанцамі: шмат забіта на месцы, 128 расстраляна і павешана, 853 адпраўлены на катаргу, 11502 – у ссылку ў Сібір.7 тысяч актыўных удзельнікаў паўстання перабраліся на Захад.

Пятая хваля працягвалася з 1870 па 1914 гады, выклікана рэвалюцыяй 1905-1907 гадоў. Паскарэнне развіцця капіталістычных адносін, абеззямельванне сялянства і з'яўленне лішку рабочых рук, збядненне дробных вытворцаў абумовілі масавы выезд сялян у іншыя рэгіёны Расіі ў пошуках вольнай ці больш таннай зямлі, а таксама за мяжу, дзе быў попыт на танную рабочую сілу і магчымасць лепшага заробку. 700 тысяч беларусаў перасяліліся ў Сібір (Далёкі Ўсход, Кіргізіі, Усурыйскі край). 500-600 тысяч беларусаў эмігравалі да першай сусветнай вайны на амерыканскі кантынент – ЗША, Канаду, Бразілію, Аргенціну, Чылі.

Сярод гэтай хвалі эміграцыі трэба адзначыць Адама Кіркора, выдаўшага за мяжой першую кнігу па гісторыі беларускай літаратуры з 12 ст.; Ігнація Даймейку (з-пад Міра), які стаў нацыянальным героем Чылі. Там ён арганізаваў і 16 гадоў быў рэктарам першага чылійскага ўніверсітэта у Сант'яга.

 Шостая хваля звязана з першай сусветнай вайной і рэвалюцыямі 1917 года. Больш за 122 тысячы жыхароў Беларусі, якія выехалі на Захад і больш 1 млн. 300 тысяч эвакуіравалася на Ўсход.

Сёмая хваля прайшла ў 1924-1939 гг., калі ў пошуках лепшага жыцця жыхары Заходняй Беларусі выязджалі ў краіны Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі, Заходняй Еўропы, Аўстраліі, Новай Зеландыі. Па падліках даследчыкаў, за гэты перыяд толькі ў заходнія краіны эмігравала ад 180 да 250 тысяч чалавек. Рэпрэсіравана, планава набрана на работу каля 617 тысяч чалавек.

Восьмая хваля звязана з другой сусветнай вайной. Яна склалася з эміграцыі розных нацыянальных бларускіх арганізацый і ваенных фарміраванняў, узнікшых у гады вайны. Гэта эміграцыя Беларускай Рады на чале з прэзідэнтам Р.Астроўскім, членаў Саюза беларускай моладзі, Сабора епіскапаў беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы на чале з мітрапалітам Панцялеймонам, прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі. У гэтую хвалю ўвайшлі 400 тысяч беларусаў, вывезеныя на працу ў Нямеччыну, а таксама вязні і паланныя немцаў, паліцаі, пасобнікі немцаў і іх сем'і. 1,5 млн. беларусаў, якія былі эвакуіраваны на ўсход.

Трэба адзначыць, што па патрабаванню савецкага ўрада з заходніх краін у канца вайны да 1 сакавіка 1946 года ў СССР рэпатрыявана 520 тысяч беларусаў. Асаблівасцю рэпатрыяцыі быў як абавязковы характар, у тым ліку і прымусовы, на што савецкая ўлада дабілася згоды саюзнікаў антыгітлераўскай кааліцыі. Яна абумоўлівалася патрэбамі ў рабочай сіле для аднаўлення разбуранай вайной гаспадаркі, і не ў апошнюю чаргу – спробай прадухіліць масавую эміграцыю, стварэнне яе ў антысавецкіх захадах. Але нягледзячы на рэпатрыяцыю, па звестках замежных даследчыкаў, на Захадзе пасля другой сусветнай вайны толькі ў ЗША і Канадзе засталося па 50 тысяч эмігрантаў беларускага паходжання.

З пачаткам перабудовы і дэмакратызацыі пачалася дзевятая хваля беларускай эміграцыі. Яе складаюць пераважна прадстаўнікі інтэлігенцыі, высокакваліфікаваных рабочых, спартсменаў. Толькі за 1990 год на сталае жыццё за мяжу выехала 34 тысячы чалавек.

Важна адзначыць, што многія беларусы апынуліся за мяжой сваёй рэспублікі ў выніку няправільнага ўсталявання межаў Беларусі, а таксама масавых дэпартацый беларусаў у 1940-1941 гадах і пасляваенны перыяд. Было вывезена на Ўсход каля 2 млн. чалавек. Міграцыі беларусаў за межы рэспублікі садзейнічала і асобая дзяржаўная палітыка КПСС. Яна рознымі сродкамі стымулявалася, заахвочвалася праз арганізаваную вярбоўку працоўных, грамадскія заклікі на новабудоўлі, засваенне цаліны, БАМ, планавае размеркаванне спецыялістаў, служба ў Савецкай Арміі. У выніку ўсяго гэтага толькі ў перыяд з 1959 па 1989 гады колькасць беларусаў усходняй дыяспары (на абшарах былога СССР) павялічылася і склала больш за 1 млн. чалавек. Гэта значыць, што кожны пяты беларус пражываў па-за межамі бацькаўшчыны. Вынікам міграцыі з'яўляецца тое, што колькасць карэннага насельніцтва ў складзе жыхароў Беларусі за апошнія 30 гадоў скарацілася на 3,2% і наадварот, у складзе насельніцтва рэспублікі вырасла колькасць небеларусаў.Прыязджалі ў асноўным рускія, пасланыя сюды на кіруючыя пасады ў партыйныя і савецкія органы, у армію, КДБ, кіраўнікамі прадпрыемстваў і ўстаноў.

70. Дахрысціянскія вераванні нашых продкаў. Язычніцтва на Беларусі.

Задоўга да прыняцця хрысціянства продкі беларусаў прытрымліваліся язычніцкіх вераванняў, прынесеных сюды індаеўрапейцамі на рубяжы ІІІ–ІІ тысячагоддзяў да н. э., а ў тубыльцаў, існаваўшых яшчэ раней.

Язычніцтва (паганства) паходзіць ад стараславянскага «языцы», што азначае «іншаземцы». Для яго характэрна шматбожжа. Язычніцкія багі ўвасаблялі розныя з’явы прыроды, стыхіі, магічнае ўздзеянне на іх. Адсюль ішло пакланенне небу і сонцу, грому і маланцы, рэкам і азёрам, дрэвам і камяням, а таксама родапачынальнікам (татэмам).

Першапачатковыя вераваннi людзей былі наступныя.

Фетышызм (ад франц. fetisch — амулет) — вера ў звышнатуральныя ўласцівасці прыродных (камяні, дрэвы) альбо зробленых чалавекам неадушаўлёных прадметаў (фетышаў), пакланенне ім. Фетышызм з’яўляецца састаўным элементам усіх язычніцкіх вераванняў, а таксама ўсіх монатэістычных сусветных рэлігій (крыж, абразы ў хрысціян, чорны камень у мусульман і інш.).

Татэмізм (татэм — у паўночна-амерыканскіх індзейцаў літаральна азначае «яго род») — прыродны аб’ект у першабытных вераваннях: жывёлы, расліны, неадушаўлёныя прадметы, якія з’яўляюцца суродзічамі і абаронцамі якойсьці групы людзей: роду, племені.

Татэмізм — комплекс вераванняў, міфаў, абрадаў і звычаяў, звязаных з уяўленнямі аб звышнатуральнай роднасці паміж асобнымі групамі людзей і так званымі татэмамі, абагаўленне іх, пакланенне ім (вуж у балцкіх плямёнаў, карова ў індусаў, кошка ў егіпцян і інш.).

Фетышызм і татэмізм папярэднічалі анімізму.

Анімізм (ад лац. аnimus — душа, дух) — вера ў існаванне душ і духаў — фантастычных істот, надзеленых свядомасцю, воляй і іншымі ўласцівасцямі чалавека і дзейнічаюць ва ўсёй жывой і нежывой прыродзе (духі прыроды, хатнія духі і інш.). Анімістычныя ўяўленні з’яўляюцца прыкметнымі элементамі хрысціянства, але аб гэтым размова пойдзе ніжэй.

Язычніцтва таксама звязана з пакланеннем людзей прыродзе і яе розным з’явам, родапачынальнікам.

Якім язычніцкім багам пакланяліся нашы далёкія продкі?

1. Вярхоўным бажаством славян, у тым ліку і беларусаў, быў Род — бог Неба, прабацька ўсяго: і свету, і багоў, і людзей. Яго пануючая роля засталася і ў беларускай лексіцы: родны, парода, радзіма, ураджай, радзіць, прырода. Бог Род першапачаткова называўся Дзіў, Дый.

Такімі ж якасцямі, што і Род, надзяляліся Сварог (ад санскрыцкага svarga — неба), Стрыбог, Святавіт. Гэта таксма назвы вобраза бога Неба, толькі ва ўяўленнях розных славянскіх плямёнаў, розных прафесій (так, кавалі пакланяліся Сварогу, мараходы — Стрыбогу).

2. Далей ідуць пад рознымі назвамі багі Сонца, народжаныя вярхоўным бажаством Родам — Дажбог, Каляда, Сотвар, Сура, Ярыла, Вялес. Так, Ярыла быў богам вясновай урадлівасці і плоднасці. Нашы продкі ўяўлялі яго прыгожым юнаком у белым адзенні, на белым кані, з пучком каласоў у руцэ. Вясной Ярыла адчыняў вароты ад неба, спускаўся на зямлю, аб’язджаў палеткі, нівы, апладняў зямлю. Яго клопат — даваць жыццё не толькі хлебу, ураджаю, але і чалавеку — прыносіць дзяцей. У беларускіх міфах Ярыла згадваецца як апякун пачуццёвага кахання, распаляе цялесны запал (таму не лічылася злачынствам пад яго покрывам і саграшыць у каханні). Легенды згадваюць, што вершнік на старажытным беларускім гербе «Пагоня» — гэта язычніцкі бог Ярыла.Бажаством сонца ў беларусаў выступала таксама Каляда. Гэтае свята прыходзілася на зімні сонцаварот. Святкуюць яго і сёння: з цікавымі абрадамі, каляднымі песнямі.

Вялікае свяціла Сонца з’яўлялася пад рознымі імёнамі, што адлюстроўвалі яго разнастайныя функцыі ў розную пару года: узімку — Каляда, вясной — Ярыла, у летні сонцаварот — Купала, бог дастатку і ўраджаю.

Цанілі на Беларусі і ўшаноўвалі бога Вялеса — апякуна абрадавай паэзіі і язычніцкіх святароў — вяшчуноў (волхвов), бога жывёлагадоўлі і багацця, а таксама мастацтва і паэзіі. «Слова пра паход Ігаравы» называе паэта Баяна ўнукам Вялеса.

Багіняй летняй і асенняй урадлівасці з’яўлялася Цёця, ці Цётка. Па ўяўленню беларусаў, гэта мажная, поўная, пажылая жанчына, якая з’яўлялася на палетках, прыбраная ў спелыя каласы, з вянком на галаве і спелымі пладамі ў руках (з тых даўніх часоў захавалася прымаўка, звязаная з гэтай «багіняй»: Голад — не цётка: піражок не падсуне», «Голад — не Цётка: падапрэ — і лыка з’ясі»).

Адным з галоўных багоў пад час хрышчэння усходніх славян, у тым ліку і беларусаў, лічыўся Пярун. Гэта не хлебны бог: хлеб, жывёла — не яго клопат. Пярун — грозны бог грому і маланкі (бліскавіцы), караючы бог агню і мячу, апякун ваеннага майстэрства. Звесткі пра яго найлепш захаваліся ў народнай памяці: у беларускай вёсцы састарэлыя людзі дагэтуль маланку называюць Перуном. Яго ўяўлялі сівавалосым волатам, які панаваў над зямлёй з вясны да восені, усё падпарадкоўваючы сваёй магутнай сіле.

Продкі лічылі, што пад час навальніцы Пярун на сваёй вогненнай калясніцы раз’язджаў па небу, удараў камянямі жорнаў адзін аб другі, тым самым выклікаў бліскавіцу і гром. Знойдзеныя на Беларусі каменныя сякеры называлі перуновымі стрэламі. Нацёртым з іх парашком лячыліся ад розных хвароб, жадаючы набыць моц і сілу Перуна.

Людзі не маглі зразумець прычыны навальніцы, грому, удараў маланкі, лічылі, што гэта злуецца бог Пярун — і таму стараліся яго ўлагодзіць, прыносілі ахвяры да капішчаў, пабудаваных у яго гонар, стваралі ідалаў.

3. Шмат іншых багоў, менш значных, чым багі Неба і Сонца, шанавалі нашы першабытныя продкі: Вярба — багіня вясны і абуджэння прыроды; Лёля (Ляля) — багіня вясны, дзявочай прыгажосці і кахання; Пераплут — бог весялосці; Тур — бажаство дзікіх звяроў; Жыжаль — бог агню і апякун кавальскай справы і інш.

4. Бліжэй да рэальнага жыцця чалавека існавала мноства духаў ніжэйшага рангу, духаў дабра і зла: дамавікі, хлеўнікі, гуменнікі, лесавікі, вадзянікі, свіцязянкі, ваўкалакі і іншыя істоты. Іх таксама трэба было ўлагоджваць, шанаваць, каб дапамагалі ў гаспадарцы, спрыялі яе дабрабыту, а не шкодзілі ва ўсім.

5. Апошнімі значыліся духі (бажаствы) смерці і замагільнага існавання: Баба-Яга — багіня смерці; Зніч — бог пахавальнага агню ў беларусаў; Велямос (Велес) — бог замагільнага свету і інш. Чаму нашы продкі шанавалі гэтых шматлікіх багоў?

Узровень жыцця старажытнага чалавека, яго ведаў аб навакольным асяроддзі быў вельмі нізкі: ён не мог растлумачыць тыя ці іншыя з’явы прыроды і таму прыпісваў іх волі багоў. А значыць — ім пакланяліся, стараліся задобрыць запрашэннем на трапезу, ахвярапрынашэннямі, схіліць да сябе малітвай, заклінаннямі. У гонар багоў рабілі ідалаў-куміраў: спачатку з дрэва, потым з камянёў, будавалі ідальскія свяцілішчы (капішчы). Часта іх акружалі валам ці рвом, запальвалі рытуальны агонь. Культы звычайна адпраўлялі жрацы, але маглі гэта рабіць і старэйшыны радоў і плямёнаў, князі. Пасля прыняцця хрысціянства ўсе язычніцкія культы пачалі знішчаць, ганьбіць.

71. Хрысціянства, яго сутнасць і прычыны ўзнікнення.  Далучэнне да хрысціянства беларускіх зямель.

Хрысціянства (ад грэч. Christos — памазаннік) — адна з самых распаўсюджаных і развітых рэлігій свету, паслядоўнікі якой пакланяюцца Ісусу Хрысту.

Рэлігія (ад лац. religio — набожнасць, святыня, прадмет культа) — гэта светапогляд, заснаваны на веры ў існаванне Бога, звышнатуральных сіл, кіруючых усім светам (Бог — санскрыцкае Бхога).

Царква [aд греч. kуriake (oikia) — божы дом] — мае два значэнні: 1) тып арганізацыі духавенства і вернікаў якой-небудзь рэлігіі; 2) культавая пабудова, храм, у якім адбываюцца хрысціянскія набажэнствы. Асноўны элемент царквы– алтар: у праваслаўных арыентаваны на Усход, у католікаў — на Захад. Назвы маюць розныя: у праваслаўных — царква, у католікаў — касцёл, у лютэран — кірха, у кальвіністаў — збор.

Хрысціянства з’яўляецца монатэістычнай рэлігіяй, якая прызнае адзінага Бога, як вышэйшы абсалют, што стварыў свет і чалавека «па вобразу і падабенству свайму» (у адрозненне ад язычніцкага шматбожжа).

Дзе і калі ўзнікла хрысціянства?

Хрысціянства ўзнікла ў першай палове І веку нашай эры ва усходніх правінцыях Рымскай імперыі сярод іудзейскага сектанцтва, яго ніжэйшых слаёў. Пазней пачало распаўсюджвацца сярод іншых этнічных і сацыяльных груп.

На працягу доўгага часу хрысціянства падвяргалася ганенням з боку рымскіх уладаў, ішла жорсткая барацьба з язычніцтвам. І толькі ў ІV-м стагоддзі, распазнаўшы сутнасць хрысціянскай ідэалогіі, рымскія імператары для забеспячэння пакорнасці народных мас сталі абапірацца на хрысціянскую арганізацыю. Былі закрыты ўсе язычніцкія храмы, а хрысціянства з праследуемай рэлігіі ператварылася ў дзяржаўную і хутка набыло сусветны характар (каталіцызм — ад лац. сусветны, універсальны, касмапалітычны).

З VI стагоддзя хрысціянства пачынае распаўсюджвацца па ўсёй заходняй Еўропе, а з канца Х ст. яго прымаюць усходнія славяне — Кіеўская зямля, Наўгародская, Полацкая.

Якія прычыны садзейнічалі хрысціянізацыі Еўропы?

1. Хрысціянская ідэалогія звярталася да ўсіх людзей свету без уліку іх этнічнай, нацыянальнай прыналежнасці.

2. Яна адпавядала інтарэсам усіх сацыяльных слаёў (і бедных, і багатых), без уліку сацыяльнай прыналежнасці.

3. Язычніцкая рэлігія ўжо не задавальняла патрэбы грамадства: яна стала тормазам у станаўленні новага феадальнага ладу, яго палітычнага, эканамічнага і сацыяльнага развіцця. Бо не магла забяспечыць новых адносін панавання і падпарадкавання, прыводзіла да дарэмнага знішчэння матэрыяльных і людскіх рэсурсаў.

4. Язычніцтва не спрыяла развіццю нацыянальнай культуры, бо тармазіла міжнародныя сувязі з хрысціянскімі краінамі і ўскладняла азнаямленне з дасягненнямі замежнай цывілізацыі.

5. Хрысціянскі Бог станавіўся тайнай для людзей, язычніцкія ж (і грэчас-кія, і рымскія, і славянскія) такімі не былі — жылі побач з людзьмі, займаліся часта распустай, здрадай. Ім больш не верылі людзі.

І таму колькасць паслядоўнікаў хрысціян павялічвалася даволі хутка.

Зараз у свеце налічваецца звыш 2 млрд. хрысціян — найбольш іх у Еўропе, Амерыцы, а таксама ёсць у Афрыцы, Азіі, Аўстраліі.

Якія ж асноўныя дагматы хрысціянскай рэлігіі?

Зменены вобраз Бога: у хрысціянстве ён — глыбокая тайна, любоў да чалавека; бог — творца ўсяго свету і людзей таксама; трыадзінства Бога — Бог адзіны, але ў трох асобах: Бог Айцец, Бог Сын і Бог Дух Святы; вера ў Месію, божага выратавальніка, другое прышэсце Хрыста; сын Божы — ёсць сапраўдны Бог, народжаны ад Бога Айца праз Духа Святога; сын Божы народжаны (ад звычайнай жанчыны), а не створаны (праз беззаганнае зачацце дзевы Марыі); з’яднанне ў Хрысце двух пачаткаў — божага і чалавечага; падзел на два пачаткі ў чалавеку: духоўнае і цялеснае (у хрысціян — перавага духа над целам, у старажытных язычнікаў-грэкаў: перавага цялеснага — моцныя фізічна атлеты); роўнасць усіх людзей перад Богам (Хрыстос — абаронца бедных, негатыўныя адносіны да багатых у раннім хрысціянстве); сусветная грахоўнасць людзей, пачынаючы з першароднага грэху; існаванне дабра і зла ў свеце. Пачатак злу ідзе ад Адама і Евы; смяротнасць чалавека, бессмяротнасць душы, яе выратаванне шляхам бесперапыннага духоўнага ўдасканалення; вера ў страшны суд, выратаванне.

Галоўная каштоўнасць хрысціянства — маральна-этычная праблематыка (ад іудзеяў — 10 запаведзяў Маiсея. І яе вяршыня — Нагорная пропаведзь Хрыста (гл. Евангелле ад Матфея, гл. V). Хрысціянства паклала пачатак новай культуры, прызнала ў чалавеку асобу. Чалавек — зямное ўвасабленне Бога, створанае па вобразу і падабенству свайму.

Сувязь хрысціянства з язычніцтвам, запазычанні з яго.

Асноўныя дагматы змешчаны ў Свяшчэннай кнізе хрысціян — Бібліі, якая складаецца з двух частак — Ветхага запавету (іудзейская Тора) і выключна хрысціянскай — Новага запавету (з 4-х Евангелляў).

Далучэнне да хрысціянства ў Беларусі ў канцы Х ст. мела свае асаблівасці:

1. У адрозненне ад Рымскай імперыі, дзе яно ўзнікла і перамагала знутры, да нас прыйшло ў гатовым выглядзе з адшліфаванымі дагматамі, з Ветхім і Новым запаветамі, з культамі Хрыста, Багародзіцы, святых.

2. Калі ў Рымскай імперыі яно ўзнікла і развівалася ў напрамку ад народа да вярхоў, эліты, улады, то ў беларусаў хрысціянская вера ўкаранялася зверху — ад эліты да нізоў.

Адкуль і калі прыйшло хрысціянства на Беларусь, як ішла барацьба з язычніцтвам, — адназначнага адказу гістарычныя крыніцы не даюць, бо, як вядома, Полацкі летапіс быў згублены, а ў іншых — звестак няма.

Вядома толькі, як язычнік Уладзімір у 988 годзе хрысціў Кіеўскую зямлю, Ноўгарад і іншыя: дубінамі, крывёю, мячом. Загнаўшы ўсіх у Днепр — прымусам ахрысціў. Перад хрышчэннем князь абвясціў: хто не прыйдзе да Дняпра, той вораг яму. І кіяне прыйшлі.

Гістарычныя крыніцы сцвярджаюць, што полацкая епархія існавала ўжо ў 992 годзе. У пачатку ХІ ст. хрысціянства прынялі жыхары Тураўскага і Смаленскага княстваў. Першымі хрысціянамі былі Рагнеда, яе сын Ізяслаў і інш. Але прыняўшых новую рэлігію было яшчэ няшмат. Так, Усяслаў Чарадзей, хоць і пабудававў Сафійскі сабор у Полацку ў сярэдзіне ХІ ст., але сам заставаўся язычнікам, як і большасць жыхароў яго дзяржавы. Храмы будаваліся толькі ў некаторых гарадах, а вёска была язычніцкай. Першае, вядомае з летапісу біскупства на Полаччыне з’явілася толькі ў 1105 годзе, а Тураўскае — у 1114 годзе.

Працэс хрысціянізацыі тут зацягнуўся на некалькі стагоддзяў, бо сутыкнуўся з моцнымі язычніцкімі традыцыямі і завяршыўся ў канцы ХІІІ стагоддзя.

Барацьба хрысціянства з язычніцтвам ішла па двух напрамках: а) па-першае, пачалі ганьбіць язычнікаў, знішчаць месцы адпраўлення іх культаў, а замест іх будаваць хрысціянскія храмы, спальваць драўляных ідалаў, каменных — скідваць у рэкі і інш.;

б) па-другое, ішло прыстасаванне язычніцтва да хрысціянства: многія язычніцкія абрады і святы перайшлі ў хрысціянскія (Дзяды, Радуніца, Каляды, Купалле і інш.); культ агню (лампады, свечкі), культ вады (хрышчэнне); пакланенне ідалам, амулетам замянялі крыжамі, абразамі, скульптурамі, мошчамі святых.

Пад час прыходу хрысціянства на Беларусь яно яшчэ было адзіным: падзел на заходні і усходні абрады адбыўся ў 1054 г., канчаткова аформіўся ў 1204 годзе, калі ўся Еўропа была ўжо хрысціянскай. Рымскім епіскапам (з V ст. — папам) супрацьстаялі канстанцінопальскія патрыярхі.

Як сведчаць некаторыя гісторыкі, хрысціянства усходняга абраду (пазней — праваслаўе) у Полацкім княстве было перанята непасрэдна з Візантыі, улічваючы яго знаходжанне на шляху «з варагаў у грэкі», а таксама сваяцкія адносіны полацкіх князёў з візантыйскімі імператарамі (дачка Усяслава Чарадзея — жонка візантыйскага імператара Аляксея Комніна, маці Еўфрасінні Полацкай таксама была з таго ж роду).

Даследчыкі лічаць, што першымі епіскапамі на Беларусі былі грэкі і балгары, а запрошаныя святары з Кіева, таксама — выхадцы з Візантыі.

Але хрысціянства да нас ішло не толькі з Усходу (Візантыі), але і з Захаду (з Рыма). Аб гэтым сведчаць летапісы і дадзеныя раскопак. Вядома, што адзін з першых лацінскіх прапаведнікаў св. Баніфацый быў забіты язычнікамі на Беларусі ў 1009 г. Каля 1010 г. тураўскі князь Святаполк разам са сваімі падданымі прыняў хрост паводле заходняга абраду (пазней каталіцызм). Пад кіраўніцтвам Тураўскага біскупства на пачатку ХІІ ст. знаходзіліся гарады Пінск, Наваградак, Гародня, Бярэсце, Ваўкавыск, Слуцк і інш. (гэтыя землі Заходняй Беларусі, як вядома, у ХІІІ ст. стануць асновай ВКЛ. Знойдзена таксама шмат лацінскіх (заходніх) бажніц у ХІІ ст. у Полацку і Смаленску).

Але значную перавагу тут мела хрысціянства усходняга абраду — праваслаўе.