Земская і гарадская рэформы.

Паводле палажэння ад 1 студзеня 1864г. у паветах і губерніях ствараліся выбарныя земскія ўстановы. Яны павінны былі кіраваць мясцовай земскай гаспадаркай, народнай асветай, медыцынскім абслугоўваннем насельніцтва, мясцовай дабрачыннасцю і нават мелі права арганізаваць мясцовую павятовую пошту. Яны маглі весці земскае страхаванне ад пажараў, прымаць меры па ветэранарнай ахове, дапамагаць у будоўлі цэркваў. Замствы мелі права вызначаць грашовыя зборы на мясцовыя патрэбы і хадайнічаць перад дзяржаўнай адміністрацыяй аб іх задавальненні. Яны былі абавязаны садзейнічаць грамадзянскім і вайсковым уладам у іх мясцовых мерапрыемствах.

У адрозненне ад былых саслоўных органаў кіравання земствы насілі ўсесаслоўны характар. Усе землеўладальнікі, гандляры і прамыслоўцы, якія мелі нерухомую маёмасць вызначальнай каштоўнасці, а таксама сельскія грамады атрымалі права выбіраць сваіх прадстаўнікоў – гласных – на павятовыя земскія сходы. Штогод гэтыя сходы пад кіраўніцтвам павятовага кіраўніка дваранства збіраліся на кароткі тэрмін для абмеркавання гаспадарчых і іншых спраў. Павятовы земскі сход выбіраў пастаянна дзейнічую павятовую земскую ўправу ў складзе старшіні і двух членаў. Губернскі земскі сход пад кіраўніцтвам губернскага прадвадзіцеля дваранства таксама штогод збіраўся ў складзе дэпутатаў ад павятовых земскіх сходаў. Губернскі сход выбіраў губернскую земскую ўправу.

Земствы не мелі органаў выканаўчай улады і таму былі абавязаны карыстацца ўрадавым адміністрацыйна-паліцэйскім апаратам. Дзейнасць земстваў знаходзілася пад кантролем мясцовай адміністрацыі, губернатараў і Міністэрства ўнутраных спраў. Земствы былі першым рэальным крокам самадзяржаўя на шляху палітычнай перабудовы Расійскай імперыі. Аднак гэта спроба, як і іншыя палітычныя і грамадскія рэформы, што праводзіліся “зверху”, мела вельмі абмежаваны характар і ахоплівала далёка не ўсю тэрыторыю дзяржавы. Згодна з палажэннем 1864г. земствы ствараліся ў 33 губернях, прычым не адначасова, а па меры іх падрыхтаванасці, якую вызначыў міністр ўнутраных спраў. Апошняе з 33 дазволеных губернскіх земстваў начало дзейнічаць толькі з 1871г.

На землі Беларусі, Літвы і Правабярэжнай Украіны палажэнні аб земскай рэформе не распаўсюджваліся. Справа ў тым, што як на выбарах, так і ў земскіх установах асноўнай кіруючай фігурай, паводле задумы ўлад, павінны былі стаць мясцовыя памешчыкі. Аднак пасля паўстання 1863-1864гг. царскі ўрад палітычна не давяраў мясцовым памешчыкам “польскага паходжання”. Пры выбарах земскіх устаноў менавіта яны далей узялі б кіраванне ў свае рукі. Вядома, што для царызму гэта выглядала непрыдатным. Але і на пашырэнне правоў мясцовага сялянства, у першую чаргу павелічэнне вагі сялянскай курыі на выбарах, улады не пайшлі таксама, бо гэта разам з абмежаваннем правоў мясцовых памешчыкаў падрывала асновы дваранскай Расійскай імперыі.

Трэба адзначыць, што рашэнне царскіх улад пакінуць Беларусь па-за сферай дзейнасці земстваў, не выклікала колькі-небудзь прыметнай барацьбы за земствы на месцах. Радыкальныя элементы сярод беларускага дваранства былі абяссілены паражэннем паўстання 1863г., а беларускіх сялян пытанні новых зямельных і маёмасных адносін цікавілі больш, чым пытанні мясцовага самакіравання і лад грамадскага жыцця.

Пасля земскай рэформы ўлады пайшлі на стварэнне новых формаў гарадской адміністрацыі. 18 чэрвеня 1870г. было выдадзена гарадавое палажэнне, якое ўвяло ўсесаслоўнае мясцовае самакіраванне ў гарадах. Усе жыхары, якія плацілі гарадскія падаткі, падзяляліся на тры групы адпаведна з памерамі гэтых падаткаў. Кожная група выбірала ў гарадскую думу аднолькавую колькасць гласных. Гласныя гарадской думы выбіралі са свайго асяроддзя гарадскога галаву і членаў гарадской управы. У негубернскіх гарадах асобы, абраныя на пасаду гарадскога галавы, зацвярджаліся губернатарамі, у губернскіх – міністрам унутраных спраў.

Гарадская дума збіралася па меры неабходнасці, гарадская ўправа дзейнічала як пастаянны выканаўчы орган. Быў усталяваны чатырохгадовы тэрмін паўнамоцтваў гласных. За дзейнасцю гарадскіх дум і ўпраў назірала губернскае па гарадавых справах “присутствие” пад старшынствам губернатара.

Гарадавое палажэнне 1870г. захавала старое дзяленне гараджан на купцоў з іх гільдыямі і рамеснікаў з іх цэхамі. Права браць удзел у выбарах дазвалялася мужчынам ва ўзросце не менш чым 25 гадоў. Не мелі выбарчых правоў жанчыны. Па-за выбарчай сістэмай заставалася пераважная колькасць наёмных рабочых і асоб так званай разумовай працы – чыноўнікі, інжынеры, урачы, выкладчыкі і т.д., таму што большасць з іх здымала кватэры і не мела неабходнай для ўдзелу ў выбарах нерухомай маёмасці, якая падлягала абкладанню падаткамі. Гэта абмяжоўвала ўсесаслоўнасць гарадскога самакіравання.

Як і земствы, новы парадак гарадскога самакіравання ўводзіўся паступова, спачатку толькі ў 41 губернскім горадзе і чатырох партовых гарадах. У цэлым новае палажэнне пераканаўча сведчыла, што гарады з адміністрацыйных цэнтраў паступова сталі ператварацца ў цэнтры гаспадарчай дзейнасці.

 

 

Судовая рэформа.

Першым крокам да судовай рэформы стала ўвядзенне ў чэрвені 1860г. судовых следчых, дзякуючы чаму следчыя справы перайшлі ад паліцыі да судовага ведамства. 17 красавіка 1862г. былі адменены жорсткія цялесныя пакаранні, у тым ліку кляйменне. 29 верасня 1862г. Аляксандр II зацвердзіў асноўныя палажэнні судовай рэформы.

Згодна з судовымі статутамі, зацверджанымі Аляксандрам II 20 лістапада 1864г., суд абвяшчаўся публічным і з незалежнымі ад урада суддзямі. Незалежнасць суддзяў забяспечвалася іх выбарнасцю, нязменнасцю, забаронай пераводу на іншае месца без асабістай згоды. Кандыдаты на судовыя пасады павінны былі мець адпаведныя адукацыйны і службовы цензы. Для ўсіх саслоўяў уводзіўся адзіны акруговы суд. У судовым працэсе прадугледжваўся ўдзел адвакатаў. Дзеля гэтага ствараўся спецыяльны інстытут прысяжных павераных. Яны выконвалі адвакацкія абавязкі ў судовых справах па крымінальных учынках і па грамадзяескіх справах. Калі падсудны не меў магчымасці заплаціць прысяжнаму паверанаму за яго паслугі, суд вызначаў бясплатнага абаронцу. Пытанне аб вінаватасці падсуднага вырашала калегія з 12 прысяжных засядацеляў, якіх выбіралі па жэрабю з “мясцовых абывацеляў усіх саслоўяў”.

Для разгляду дробных злачынстваў і нязначных па памерах іскаў быў створаны міравы суд са спрошчаным судаводствам. Міравыя суддзі выбіраліся на земскіх і гарадскіх сходах гласных. Для кандыдатаў на гэту пасаду быў вызначаны ўзроставы (не маладзей за 26 гадоў), маёмасны і адукацыйны цэнзы. Тэрыторыя, падсудная міравому суду, складала міравы ўчастак – звычайна валасцей. Рашэнні міравых суддзяў маглі быць апратэставаны ў павятовы суд міравых суддзяў.

Найбольш выжныя справы разглядалі акруговыя суды, якія падзяляліся на грамадзянскія і крымінальныя. Склад акруговага суда назначаўся імператарам па прадстаўленню міністра юстыцыі. Апеляцыйнай інстанцыяй для акруговых судоў служылі судовыя палаты, якія стаялі на чале судовых акругоў. Вышэйшай судовай інстанцыяй прызначаўся Сенат. Увядзенне судовых статутаў пачалося ў 1866г. са стварэння судовых акругоў Пецярбургскай і Маскоўскай судовых палат.

Судовая рэформа была значным крокам на шляху да прававого грамадства і нават лічыцца найбольш “радыкальнай” з усіх рэформаў 60-70-х гг. Але яна была непаслядоўнай, праводзілася не на ўсёй тэрыторыі дзяржавы і захоўвала некаторыя старыя элементы, у прыватнасці нормы звычаёвага права.

Суловая рэформа была праведзена са значным спазненнем і адступленнямі ад палажэння 1864г. У 1872г. тут былі ўведзены міравыя суды. Аднак беларускія губерні не мелі земскіх устаноў, на якіх, хгодна з палажэннем 1864г., выбіраліся міравыя суддзі. Таму на гэтыя пасады міністрам юстыцыі назначаліся тыя, у чыёй палітычнай надзейнасці была ўпэўнена мясцовая адміністрацыя. Такім чыная, судовая рэформа ў Беларусі была пазбаўлена адной з істотных адзнак – выбарнасці суддзяў.

Акруговыя суды, судовыя палаты, пракуратура і адвакатура ў асобах прысяжных павераных у беларускіх губернях тксама былі ўведзены са спазненнем, ужо пасля значнага звужэння царызмам судовай рэформы 1864г. Толькі ў 1883г. была ўтворана Віленская судовая палата, якая стаяла на чале акруговых судоў Віленскай, Гродзенскай, Ковенскай і Мінскай губерняў. Акруговы суд Віцебскай губерні падпарадкоўваўся Пецярбургскай судовай палаце, Магілёўскай губерні – Кіеўскай судовай палаце.

 

Школьная рэформа.

Школьная рэформа праводзілася паводле “Палажэння аб пачатковых народных вучылішчах” і Статута гімназій і прагімназій 1864г. Сетка пачатковых школ пашыралася. Сярэднюю адукацыю давалі класічныя і рэальныя гімназіі (з 1871г. пераўтвораны ў рэальныя вучылішчы, тэрмін навучання ў іх скарочаны з 7 да 6 гадоў). Выпускнікам класічных гімназій давалася права паступлення ва універсітэты без уступных экзаменаў, рэальных гімназій – ў тэхнічныя інстытуты.

Універсітэцкая рэформа тычылася беларускіх зямель ускосна, бо яны на той час не мелі вышэйшых навучальных устаноў. З 1862г. аднаваліся практыка замежных камандзіровак за дзяржаўны кошт для універсітэцкіх вучоных. У 1863г. урад выдаў новы універсітэцкі статут, згодна з якім універсітэты атрымалі шырокую аўтаномію. Савет прафесараў меў права выбіраць усіх службовых асоб універсітэцкай адміністрацыі і прафесараў на вакантныя пасады. Пры паступленні ў вышэйшыя навучальныя ўстановы адмяняліся саслоўныя абмежаванні. У 70-х гг. пачалі дзейнічаць першыя прыватныя вышэйшыя жаночыя курсы з праграмамі універсітэцкага навучання.

4 студзеня 1864г. было прынята новае палажэнне аб вучоных ступенях і званнях, больш прагрэсіўнае, чым былое палажэнне ад 6 красавіка 1844г. Згодна яму была павялічана колькасць магістратур і колькасць разрадаў дактароў навук, адмяняліся іспыты на доктарскую ступень. Уводзілася публічная абарона дысертацый і магчымасць удзельнічаць у дыспуце ўсім жадаючым. Гэта разам з правам, дадзеным універсітэтам Статутам 1863г., зацвярджаць усе вучоныя ступені, што раней належала вышэйстаячым установам, значна спрашвала працэдуру атрымання вучоных ступеняў і стварала падставы для павелічэння колькасці навуковых і педагагічных кадраў.

У цэлым нягледзячы на абмежаванні, рэформы ў галіне адукацыі аб’ектыўна спрыялі пашырэнню пісьменнасці, павелічэнню колькасці спецыялістаў з сярэднім і вышэйшым адукацыйным цэнзам, развіццю навукі і культуры.