Віды кампазіцыі. Першы, найбольш пашы-

раны: вялікі круг-разетка ў цэнтры і не-

капькі меншых — уверсе і ўнізе. Цэнтра-

льны матыў звычайна абкружаны адным ці

Некалькімі канцэнтрычнымі кругамі з

зубчыкаў рознага памеру і вызначаецца

Дасканаласцю і выразнасцю. Другі від кам-

Пазіцыі — буйны ромб у цэнтры, нарэзаны

Дробнымі зубчыкамі; трэці — круг-разетка

Прасніца. 1937. Дрэва, разьба, расфарбоў-

Ка. Жылічы Камянецкага раёна.

Народнае мастацтва Беларусі

ў цэнтры і вялікі прамавугольнік з зубчыкаў

У ніжняй частцы лопасці. Свабодная ппошча

поля запоўнена разеткамі, зубчыкамі,

Раслінным узорам.

Кампазіцыя дэкору на камянецкіх прас-

Ніцах асабліва цікавая тым, што вельмі нага-

двае разьбу на прасніцах рускай Поўначы,

характар аздаблення якіх даў падставу ака-

Дэміку Б.Рыбакову пабудаваць версію пра

ўвасабленне народнымі майстрамі геа-

Цэнтрычнай сістэмы, ідэі дня і ночы, круга-

бегу сутак. Вялікі круг-разетка ў цэнтры —

сімвап сонца, мапенькія разеткі ўверсе па-

Казваюць яго шлях па небасхіле на працягу

Дня; прамавугольнік у ніжняй частцы ло-

Пасці, які складаецца з трохвугольных

зубчыкаў, — сімвал зямлі, ён і на самай

справе нагадвае ўзаранае поле. Круг-разе-

Тка пад ім, на ножцы прасніцы, абазначае

Начное сонца51.

Наўрад ці такая кампазіцыя магла вы-

працавацца стыхійна, адвольнай кампаноў-

кай на плоскасці прасніцы агульнаеўра-

пейскіх матываў разьбы — шматпрамен-

ных разетак і трохгранных зубчыкаў.

Прасніца._1920-я гады. Дрэва, разьба. Камя-

Нецкі раён. Музей старажытнабеларускай

Культуры Акадэміі навук Беларусі (МСБК).

Магчымы, праўда, уппыў міжэтнічных кан-

тактаў, і якімі б малаверагоднымі (з-за зна-

Чнай адпегласці) яны ні здавапіся, падставы

дпя такога меркавання ёсць: па ўспамінах

старажылаў, у час першай сусветнай вайны

некаторыя былі ў бежанцах на рускай Поў-

Начы. Аднак падобная кампазіцыя сустра-

Каецца і на больш ранніх узорах, што свед-

Чыць пра старажытнасць дэкору. У гэтых

Адносінах асаблівую цікавасць мае назіран-

не Б.Рыбакова пра падабенства паўночна-

Рускіх і сербскіх прасніц, «хоць паміж імі

Ляжыць адлегласць у 2000 км, і ні пра якія

ўзаемаўплывы, зразумела, не можа быць і

Гаворкі»52. Вучоны тлумачыць гэтае пада-

бенства старажытнасцю матываў, што, ві-

Даць, можна аднесці і да заходнепалескіх

Прасніц, што захавапі старажытную трады-

цыю ў вузкім рэгіёне. Дарэчы тут прыга-

Даць палескі архітэктурны дэкор на фран-

тонах жылля, што ўяўляе сабой параўнаўча

Познюю інтэрпрэтацыю старажытнай кам-

Пазіцыі касмаганічнага характару.

Крыху наводшыбе знаходзіцца яшчэ адна

гапіна дзейнасці разьбяроў па дрэве, канча-

тковым прадуктам якой з'яўлялася не сама

Разьба, а адбіткі з яе, але тьім большы во-

Пыт трэба было мець, каб дакладна выра-

Заць штампы-матрыцы. Гаворка ідзе пра

Пернікавыя і набоечныя дошкі, вядомыя

многім еўрапейскім народам. Хоць на пра-

цягу стагоддзяў гэта было гарадскім рамя-

Ством, сюжэты і характар разьбы настолькі

Традыцыйныя, што без якіх-небудзь агаво-

Рак і набойку, і пернікавае рамяство адно-

Сяць да народнага мастацтва.

Дошкі для друкавання пернікаў у многім

Падобныя на аналагічныя формы дпя вы-

рабу кафлі. Час з'яўлення пернікавых до-

Шак вызначыць цяжка, але па некаторых

меркаваннях яны быпі вядомыя ўжо ў Ста-

Ражытнай Русі53. У Беларусі майстры па вы-

печцы пернікаў згадваюцца ў архіўных ма-

Тэрыялах 17 ст.54 Як сцвярджаюць даслед-

чыкі, пернікі, здаўна абавязковыя пры

выкананні пэўных абрадаў55, былі пашы-

раны як сярод маёмасных класаў, так і ў

Простанароддзі. Сюжэты пернікавых дошак

Розныя, прычым большасць з іх досыць

Старажытнага агульнаславянскага пахо-

Джання. Найбольш папулярныя выявы каня,

пеўня, казы, рыбы, чалавека (жытняя баба,

паненка). Самабытнасцю вызначаюцца мя-

Довыя пернікі г.Ветка Гомельскай вобласці,

на якіх адпюстроўвалася дрэва з надпісам

«Салодкае дрэва»56.

Мастацкая апрацоўка дрэва

Вадомыя пернікавыя дошкі 19 — пачатку

20 стагоддзя досыць умоўна, абагульнена,

у наіўна-рэалістычным плане трактуюць

жывыя формы, добра ўлічваючы магчы-

Масці такога матэрыяпу, як цеста, дзе дро-

бная дэталізацыя ў адрозненне ад гліны

Недапушчальная. Нават просты пералік

матываў разьбы на пернікавых дошках пе-

Раконвае, што ідуць яны з глыбокай ста-

ражытнасці, калі іх выразалі з яўна ма-

гічнымі мэтамі. Вобразы каня, пеўня ў спа-

вянскай абраднасці ўжо згадвапіся, варта

яшчэ ўспомніць матыў казла ў беларускай

земляробчай магіі. Адгалоскі вераванняў і

забабонаў, звязаных з гэтай жывёлінай,

адзначаліся яшчэ і ў пачатку 20 ст., сярод

Іх — звычай хадзіць на Капяды «з казою» і

адпаведнымі песнямі:

Дзе казёл ходзіць, там жыта родзіць,

Дзе пабягае, там вылягае.

Дзе казёл рогам, там жыта стогам,

Дзе казёл хвастом, там жыта кустом.

Дзе казёл нагою, там жыта капою57.

Напрыканцы 19 ст. сімвалічнае значэнне

Прасніца. Канец 19 cm. Дрэва, разьба. Ра-

Дасць Камянецкага раёна.

гэтых вобразаў паступова забываецца,

што, аднак, не паўплывапа на фармальны

бок разьбяных вырабаў. Вобразы тракту-

Юцца амапь гэтак жа, як і стагоддзі раней,

І нават гарадскія майстэрні не імкнуцца ад-

Ступаць ад старажытных традыцый. Такое

нежаданне тлумачыцца, безумоўна, най-

большым попытам менавіта тых пернікаў,

Дзе былі адлюстраваны добра вядомыя

Трэдыцыйныя матывы.

Выявы птушак і жывёл на старых дошках

Выпучаюцца характэрнай профільнай тра-

ктоўкай, умоўнасцю і своеасеблівай ману-

ментапьнасцю. Ім не ўласцівая тая дэка-

ратыўная ўзорыстасць, якая адрознівае ру-

Скія пернікавыя дошкі таго ж перыяду. У

Гэтых адносінах беларускія дошкі бліжэй да

польскіх, хоць апошнія, пры ўсёй іх ар-

хаічнай наіўна-рэалістычнай трактоўцы, так-

сама нярэдка аздоблены дэкаратыўнымі

Нарэзкамі. Беларускія ж формы выразаны

Вяпікімі выемкамі, а абагульненыя абрысы

фігур абведзены ўпэўненымі сакавітымі

Лініямі. Старажытньія зааморфныя матывы

амаль не адчулі ўппыву іншых мастацкіх

Валак. Пачатак 20 cm. Дрэва, разьба. За-

Святое Пухавіцкага раёна.

Валак. Сярэдзіна 19 cm. Дрэва, разьба. Кук-

Лічы Чачэрскага раёна. БДМНАП.

Народнае мастацтва Беларусі

тэхнік і сацыяльна-бытавых укладаў. Усё

Гэта дае падставу казаць пра пернікавыя

Дошкі як адзін з самых старажытных,

традыцыйных і тыповых помнікаў народнага

Мастацтва.

Да гэтай жа групы вырабаў адносяцца і

Набоечныя дошкі. Набойка — адзін са ста-

ражытнейшых промыслаў на ўсходнеспа-

Вянскіх землях — па некаторых меркаван-

нях, вядомы ў Беларусі з 12 ст.58 Прыйшоў

ён сюды з Усходу і ў 18—19 стагоддзях

быў распаўсюджаны амаль на ўсёй тэрыто-

рыі Беларусі, аднак пераважаў ва ўсходняй

Яе частцы: у Віцебску, Веліжы, Оршы, Мін-

Ску, Бабруйску. Майстэрні Віцебска і іншых

усходнебеларускіх набоечных цэнтраў ня-

Рэдка атрымлівалі гатовыя дошкі з Расіі,

Таму характар і матывы беларускай і ру-

Скай набойкі аналагічныя.

Калекцыя набоечных дошак-штампаў ка-

Нца 19 — пачатку 20 стагоддзя ёсць у

многіх музеях Беларусі, а таксама ў Дзяр-

жаўным музеі этнаграфіі ў Пецярбургу.

Многія з іх — выдатныя ўзоры разьбы па

Дрэве. Найбольш пашыраныя матывы —

Раслінныя (румянкі, цюльпаны, васількі),

Сустракаюцца і геаметрычныя (у клетачку,

У канапельку, зоркай)59. Раслінныя парасткі

Сілуэтна разгортваюцца, плоскаснасць у

адрозненне ад аб'ёмных вырашэнняў, аса-

бліва кафлі, тут апраўданая, адбітак зро-

кава не разбураў фактуру і структуру тка-

ніны, клаўся досыць арганічна.

Радзей сустракаюцца зааморфныя ма-

Тывы. Яны больш старажытнага паходжан-

ня, у характары іх трактоўкі яшчэ адчуваец-

ца ўплыў Усходу. Узоры больш позніх до-

Шак, канца 19 — пачатку 20 стагоддзя,

асабліва сельскіх майстэрняў, склэдаюцца

З традыцыйных, папулярных у народным

мастацтве матываў: зорачак, кропелек,

лісточкаў, клетачак. Асабліва частая і

Любімая была кветка васіпька, які звычайна

Выразалі з трыма пялёсткамі.

Пры ўсім падабенстве ў характары і

Матывах набоечных дошак, якое выходзіць

нават за межы ўсходнеспавянскай суполь-

Насці (уключаючы, напрыклад, чэшскія),

беларускія ўсё ж крыху вылучаюцца пера-

вагай геаметрычных матываў, дакладнай і

"W /

Набоечная дошка. Канец 19 — пачатак 20

Cm. Дрэва, метал, разьба. Усходняя Бела-

Русь. ДМЭ.

На першы погляд сухаватай кампазіцыяй.

Узор будуецца ў паласе ці, часцей, у се-

Тцы, складаецца са стылізаваных трох-,

Чатырохпялёсткавых кветачак, кропелек,