Пратэст супраць абмежавання дзейнасці жанчын прыватнай сферай і правамі мужчын на жанчын у вершах Л.Геніюш.

Натуральным па гэтай прычыне выглядае захапленне аўтаркі (і ў гэтым выявілася падсвядомая нязгода паэткі з традыцыйнай роляй жанчыны) вобразам Ефрасінні Полацкай, якое гучыць у аднаіменным вершы:

А доля ж была у крывіцкіх жанчын

з кудзеляю, з прасніцай злучана.

Яна ж за асветніцкі слаўны пачын

дастойна прайшла ў неўміручасць [34, 140].

Гэтую ж думку працягвае верш «Не хачу быць тваёю жонкаю», у якім лірычная гераіня пратэстуе супраць праў мужчыны на яе, супраць размеркаваных у грамадстве мужчынскіх і жаночых роляў. Яна пацвярджае словы М.Бярдзяева /17/, што каханне і шлюб – рэчы не заўсёды сумяшчальныя, часцей шлюб як грамадскае стварэнне губіць каханне, пазбаўляе жанчыну волі, «апускае» яе з нябёсаў (куды, абагаўляючы, узносіць яе мужчына) на зямлю, пазбаўляе арэолу рамантычнасці, прывабнасці, таямнічасці, што ў сваю чаргу расчароўвае мужчыну:

Не хачу быць тваёю жонкаю

На падставе жадань людскіх.

Хачу песняй быць яснаю, звонкаю

Твайго сэрца, аднак на міг.

Не такою к табе прыкаванаю

Ланцугом заржавелых праў.

Хачу мілай быць, крыху жаданаю,

Вось такою, як ты шукаў [34, 261-262].

Цалкам асабістым з’яўляецца інтымны вершы «Апошні дотык рук на твары чую», прысвечаны развітанню з мужам – чалавекам адзіна блізкім, родным, які прайшоў разам праз усе выпрабаванні. У вершы няма эротыкі, полу, можа таму, што напісаны ён у сталыя гады. Але ў ім прысутнічае каханне... Гэта верш-развітанне дзвюх душ:

Ў нас дзве душы, а шлях іх быў адзіны,

Як жа цяпер сама я застануся? [34, 286].

У адпаведнасці з хрысціянскай і фальклорнай традыцыямі падае Л.Геніюш большасць жаночых вобразаў, адлюстроўвае ў асноўным іх спрадвечныя, традыцыйныя сацыяльныя ролі, якія ў сваю чаргу карэктуюцца і ўзростам: нявеста, жонка, маці, бабуля. У многіх вершах аўтарскае «я» і «я» лірычнай гераіні супадаюць. Аўтарка ўяўляе сябе прадстаўніцай сялянскай культуры і згаджаецца з існуючым станам рэчаў. У некаторых вершах яна не абмяжоўвае дзейнасць жанчын толькі хатнімі клопатамі, яна лічыць, што жанчыны ў стане замяніць мужчын у найцяжэйшай ратнай справе. І ўжо зусім па-жаночы гучыць асуджэнне вайны і палітыкі мужчын, вынікам якіх з’яўляецца смерць дзяцей. Акрамя таго, рэдкія ноткі пратэсту супраць абмежавання дзейнасці жанчын прыватнай сферай і правамі мужчын на жанчын гучаць у вершах «Ефрасіння Полацкая», «Не хачу быць тваёю жонкаю». Такія пратэсты, як вынікае з творчасці Л.Геніюш, пакуль што адзінкавыя.

 

3. Прыярытэт у адлюстраванні сацыяльных ролей жанчын у лірыцы В.Коўтун.

Генерацыя паэтак, што нарадзіліся і выраслі пасля вайны – В.Коўтун, Р.Баравікова, Я.Янішчыц – больш праяўляе сваю самасць у паэзіі з той прычыны, што мае магчымасць аналізаваць творчасць сваіх папярэднікаў, мужчын і жанчын. Гэта дапамагае выпрацоўваць «жаночы» стыль пісьма, які выявіўся найперш у інтымнай лірыцы. Гендэрнасць адлюстравана таксама ў вершах, якія падаюць вобразы іншых жанчын. Менавіта там паэткі бываюць больш смелымі і адкрытымі, больш шчырымі. Свая жыццёвая сітуацыя аналізуецца імі з большымі цяжкасцямі, а часам і ўвогуле не кантралюецца, як у выпадку з Я.Янішчыц.

У лірыцы В.Коўтун, як і ў вершах яе папярэдніц, а нават і сучасніц сустракаюцца пераважна вобразы жанчын, што выконваюць ролі дачкі, маці, бабулі, удавы. Для параўнання ўзгадаем, што створаныя ёю вобразы мужчын – Купала, Танк, Мележ, Апалінэр, Байран – падаюцца без адносін да сямейных роляў. Разам з тым аўтарка ў такіх вершах, як «Медсястра», «Амаль жартам» ужо акцэнтуе ўвагу на прафесійнай дзейнасці жанчын, якая даецца ім цяжэй у тым сэнсе, што жанчына заўсёды бліжэй да сэрца прымае чужы боль, яна створана перажываць не толькі за сябе («І ўвесь салдацкі боль сястрыца // на плечыках сваіх нясла»[65, 36]. А яшчэ таму, што ніхто не можа ўзяць на сябе яе бясконцы хатні клопат (Не, жанчына, не бываць паэтам, – // Бо сям’я… [65, 81]. І ўсё ж, насуперак гэтаму сцвярджэнню, лірычная гераіня (чытай В.Коўтун) даводзіць, што ў жанчыны на ўсё хапае і розуму, і душы, і цярпення, і таленту, нават на творчую дзейнасць. І сям’я пры гэтым не можа быць перашкодай (антыноміі «творчасць» – «мацярынства», «творчасць» – «каханне» нівеліруюцца), яна толькі адкрывае жанчыне іншы погляд на свет, што ў сваю чаргу з’яўляецца адметнасцю яе творчасці:

Быць – не быць?

Жанчынай ці паэтам?

А ці можна быць нам ці не быць?!

Знікла ўсё:

папрокі,

крыўды, цела.

Запружыніў нерушны радок.

…Хіба ж мне вось так бы ўсё балела,

Каб не вы,–

і людзі,

і сынок?! [65, 81].

У гэтым вершы, як і ў многіх іншых, аўтарскае «я» зліваецца з вобразам лірычнай гераіні. Таму словы гучаць як выклік, які ўбірае ў сябе памкненні многіх жанчын, што выбралі ў якасці асноўнай для сябе творчую дзейнасць. Да прыкладу, аналіз рускай жаночай паэзіі ХХ ст. дазволіў зрабіць М.Шопавай [170] наступныя высновы: «каханне перашкаджае творчасці або супрацьпастаўляецца ёй як вечнае – часоваму», «творчасць супрацьстаіць мацярынству»; і толькі ў некаторых выпадках паэткі (Г.Ахматава, М.Цвятаева, Б.Ахмадуліна) аддаюць перавагу каханню перад творчасцю.

Асобна патрэбна ўзгадаць верш «Балада белай лілеі», дзе сімвалам няскоранасці ва ўсе часы і для ўсіх народаў з’яўляецца «пастушка з Францыі» – «трывожна-смелая» Жанна д’Арк. Менавіта яна як прыклад нестандартнай жаноцкасці заклікае нашых сучасніц актыўна выяўляць сваю грамадзянскую пазіцыю – не заставацца раўнадушнымі ў «цэнтры атамнага гета» [65, 42].

Зліццё аўтарскага «я» з вобразам лірычнай гераіні адбываецца і ў вершы «Лісты да маці», які перадае пачуцці дачкі ў адносінах да самага блізкага ў свеце чалавека:

Вясна здавалася б марознай,

Калі б, жаданая, не ты [68, 7].

Маці ў згаданым вершы – адрасат, да якога «ляціць» «ліст вясновы», прасякнуты шчырымі пачуццямі. Вобраз яе не раскрыты. Нягледзячы на гэта прысутнасцю маці асветлены кожны радок верша і ўвесь ён напоўнены невымерным пачуццём любові.

Па-свойму адметны, арыгінальны ў паэткі вобраз бабулькі, якая незвычайна – у гарбе, побач з зёлкамі – «носіць» казкі («Казачніца»). Старая ў вершы – захавальніца фальклору, мудрасці народа, якую перадае нашчадкам, ажыццяўляючы повязь пакаленняў. Казкамі старая жанчына ўпрыгожвае жыццё вясковых дзяцей, дае ім першыя ўрокі дабра і зла. Непрымусовае навучанне казкамі дае свой плён:

Мы ў свет выходзілі, нібы асілкі, з казкі,

І не баяліся, што ў казачніцы горб [65, 9].

Вобразы дзяўчыны-падлетка, жанчыны-прыгажуні папаўняюць галерэю жаночых вобразаў В.Коўтун, даюць уяўленне пра дзяцінства, малую радзіму паэткі, вопыт бацькоў, прыняты на веру і яшчэ не апрабаваны, не вывераны асабістым сацыякультурным (гендэрным) вопытам. Так, напрыклад, «вясковыя графінькі» («Раслі…») – цнатлівыя, па-юнацку сарамлівыя, нясмелыя ў адносінах з супрацьлеглым полам («калгасных статкаў грандамі-менестрэлямі» [65, 60] не прымалі чужой, больш смелай, культуры ў адносінах паміж поламі, якую прапаноўвала ў вясковым «кінатэатры» французскае кіно. Таму і раслі «… нецалаванымі. Хаця былі ўжо людзі» [65, 60].

Не сакрэт, што жанчына знаходзіцца ў палоне свайго цела (ва ўсякім выпадку яна больш залежная ад яго, чым мужчына). «Жаночае ўяўляецца перш за ўсё як цялеснае. Усё, што адбываецца з жанчынай («грэхападзенне» пераўвасабленне анёла ў спакусніцу), прадвызначана прыродай, непазбежнасць псоты хаваецца ў самім целе жанчыны» [119, 202]. Прыгажуню-жанчыну («Старая балада») залічваюць у вядзьмаркі і судзяць з гэтай прычыны: судзяць не чалавека, асобу, а цела. «Паства» лічыць сябе правамоцнай пазбавіць жанчыну жыцця з-за хараства, мараль натоўпу падпарадкоўвае сабе ўсіх: мужчын і жанчын, «суседзяў» і «сваякоў». Аўтарка не згодна з такім станам рэчаў, таму балада заканчваецца гімнам каханню, вечнаму, як і само жыццё. Хоць гэтае пачуццё і з’яўляецца катэгорыяй па-за сацыяльнай, часам супрацьстаіць такім катэгорыям, як сям’я, мараль (М.Бярдзяеў). Толькі каханне здольна вылучыць асобу, якая можа супрацьстаяць натоўпу. В.Коўтун рамантызуе вобразы юнакоў і захапляецца імі, а таксама лічыць іх спрадвечным, святым абавязкам абараняць каханне:

Калі ж ахвяры выбірае паства,

Зноў юнакі кідаюцца ў віры! [65, 61].

 

4. Узаемазалежнасць закаханых у інтымнай лірыцы паэткі; змяншэнне супярэчнасцей полаў у сталасці.

Больш ярка аўтарскае «я» выражана ў лірыцы В.Коўтун 80-х гадоў. Паэтка ў вершах гэтага перыяду разважае не над агульным жаночым лёсам, а над канкрэтнай (сваёй) жыццёвай сітуацыяй. Так, спрадвечнае імкненне жанчыны да волі прыводзіць да разгубленасці («Чаму ж мне ў гэтай волі не смяецца?» [65, 64]. Разгубленасць лірычнай гераіні ад таго, што яна не ўмее будаваць адносіны з мужчынам на роўных. Яе ніхто гэтаму не вучыў, таму першыя крокі такія цяжкія. А яшчэ і таму, што хоць на некаторы час, мужчына становіцца для жанчыны самім жыццём, у чым і прызнаецца лірычная гераіня В.Коўтун («Было табою ўсё» [65, 67]). Жыццё часта аказваецца даўжэйшым за каханне да мужчыны (а не ўвогуле каханне як магчымасць, патэнцыя чалавека), таму так цяжка знайсці сябе зноў, прывыкаць жыць «і роднай, і чужой», бо – «трэба жыць». Сталай жанчыне складаней палюбіць безаглядна, можа таму, што яна ўжо ведае цану каханню і мужчынам, разумее, што ў жыцці ёсць і іншыя, не менш значныя каштоўнасці: сям’я, дзеці, родныя, прызванне, і што для поўнага шчасця заўсёды чагосьці крышачку не хапае. І ўсё ж адсутнасць свежасці ў пачуццях гаворыць пра паміранне душы, ад якога не выратоўвае нават мудрасць:

Гэта восень мройна залаціцца,

Хоць і фарбай пырсне ў сівізну.

Гэта сталасць, жоўтая ільвіца,

Кожны дзень, я ж чую, – на спіну! [65, 68].

Як адкрыццё аўтаркі гучыць у вершы «Ты помніш, Эванс, Крыт?» арыгінальная думка пра тое, што жанчына аднолькава патрэбна мужчыне, як і мужчына ёй, яны раўназначныя па сваёй сутнасці:

Грачанка, я люблю.

Я раскрышу зямлю.

Люблю цябе адну.

Прабач, люблю… І дзе я

Ні буду – ўсю цябе

у песні пералью.

Цяпер не лёс, не маг…

Я нават не вучоны [65, 71].

Традыцыйна ж (пачынаючы з Бібліі) лічыцца, што жанчына бачыць сэнс індывідуальнага існавання ў тым, каб жыць для мужчыны, мужчына ж можа жыць і сам па сабе, у яго ёсць пэўныя мэты, праекты. Вялікая памылка жанчыны ў тым, што яна «не патрабуе прызнаць сябе Суб’ектам, таму што ў яе для гэтага няма канкрэтных сродкаў, таму што яна адчувае неабходнасць у прывязанасці да мужчыны, не дапускаючы адваротнай сувязі, і таму што ёй часта падабаецца быць у ролі Іншага» [20, 33].

Аддаючы перавагу сацыяльным ролям жанчыны, В.Коўтун прапагандуе і іх грамадзянскую значнасць, робіць акцэнт на прафесійнай дзейнасці жанчын, лічыць жанчыну здольнай сумяшчаць прыватнае, грамадскае і творчае. Што да інтымнай лірыкі, то тут паэтка даводзіць узаемазалежнасць закаханых. Не толькі жанчына мяняе волю на каханне («Ад белай сцежкі ў бездараж бягу...»), мужчына таксама паступаецца свабодай дзеля гэтага пачуцця (Ты помніш, Эванс, Крыт?). Сталасць, на думку В.Коўтун, змяншае супярэчнасці полаў, умервае пачуцці, надае меншую значнасць каханню («Палюбіць, калі ні ў чым не страшна...»).

 

Лекцыя 2

1. Паэтычная творчасць Р.Баравіковай і стратыфікацыйнасць гендэра.

2. Асэнсаванне лірычнай я-гераіняй катэгорыі «каханне» і заснаваных на ім ўзаемаадносін паміж поламі ў паэтычным зборніку «Каханне».

3. Пераасэнсаванне лірычнай я-гераіняй (абумоўленае ўзростам) катэгорыі «каханне» і заснаваных на ім ўзаемаадносін паміж поламі ў зборніку «Люстэрка для самотнай».

4. Мастацкае асэнсаванне Р.Баравіковай лёсаў Саламеі Русецкай-Пільштыновай і Барбары Радзівіл як выражэнне «самасці» самой аўтаркі.