Грамматикаджа джумле азаларынен багълы олмагъан сёзлер

Джумледе баш ве экинджи дередже азаларындан башкъа грамматикаджа джумле азаларынен багълы олмагъан сёз- лер де иштирак этелер. Бойле сёзлер джумле азаларындан фаркълы оларакъ, джумледе ич бир суальге джевап бермез- лер. Грамматикаджа джумле азаларынен багълы олмагъан сёзлер булардыр: хитап, кириш сёзлер, кириш бирикмелер, кириш джумлелер.

Хитап — джумле азасы олмайып биревни чагъырмакъ ичюн мураджаат этип, айтылгъан сёзлер. Язувда токътав иша- ретинен, виргульнен айырыла. Хитап баш келиште кельген исимнен ифаделенир, ич бир суальге джевап бермез:

Меселя: Э, ойле, Ашот Акимович, биз оны шимди дженк мейданындан алып чыкътыкъ. (А.О.)

Хитаплар адий ве муреккеп ола билирлер. Адий хитаплар бир сёзден ибарет олсалар, муреккеп хитаплар исе, эки ве экиден зияде сёзден ибарет олурлар.

Меселя: Бармадым, Ильяс Меметович. (И.П.) Айды, огълум, не япарсынъ? (И.П.)

 

Хитап ифаде этильген фикирге динълейиджининъ дикъ къатыны джельп этер.

Кириш сёзлер бир де-бир ифаде этильген фикирге чешит мунасебетини бильдирелер.

Меселя: Сиз мында бетон меселесине чеккелеше- синъиз, гъалиба.(Ю.Б.)

Кириш сёзлер вазифесинде модаль сёзлер, базы бир мунасебетчилер, сыра сайылары, фииллер киби сёз чешитлери къулланылырлар. Олар незакетлик, умют, тюшюндже, шубеленюв, айтылгъан фикирнинъ сыра- сыны, фикир менбаасы, хуляса киби маналар бильди рирлер.

Меселя: Эбет, мен онъа сёзюмни сизинъ къадар динъле- тамам, беллейим. (С.Э.) Эй, достум, сен де бир белягъа огърагъансынъ, гъалиба. (С.Э.)

Кириш джумлелер сийрекче расткелир. Олар эксериет къавуслар ичине алынырлар.

Меселя: Иштен бош вакъытларында (бригададан ке- тип фурунда арабаджы чалыша) ятакъханеге келип, бу къадынгъа су в ташый, собаларгъа агъач яра. (Ю.Б.)

Хитаплар, кириш сёз ве кириш бирикмелер джумледе виргульнен айырылырлар.

Эгер хитап, кириш сёз ве кириш бирикмелер джумле ба- шында кельсе, виргуль олардан сонъ къоюлыр.

Меселя: Анълашылды, сен энди эписини билъгенсинъ. (С.Э.) Азад, сен акълынъны джойдынъмы, шашырдынъмы шу? (С.Э.)

Эгер хитаплар, кириш сёзлер ве кириш бирикмелер джумле ортасында кельсе, олар эки тарафлама виргульнен айы- рылыр.

Меселя: Къана, джемаат, мерумны беклетмейик. (Дж.Гъ.) Башында, дерсинъ, бир чёмелек сач обалангъан. (С.Э.) Таш оджагъы, шимди биле, коръгенинъиз киби планны толдур- май. (С.Э.)

Хитаплар, кириш сёзлер, кириш бирикмелер джумле- нинъ сонъунда кельселер, виргуль олардан эвель къоюлыр.

Меселя: Чокъ денъишмелер олып кечти, достум. (С.Э.) Енгилъ вазифе дегилъ, эбет! (С.Э.)

125-инджи иш. Джумлелерни кочюрип язынъыз. Хитапларны къайд этип, токътав ишаретлерини къоюнъыз.

1. Мурат бар балам бир гугюм сув кетирсе! (Дж.Гъ.) 2. Арув эттинъиз балалар сакъын онъа къошулманъыз. (Дж.Гъ.) 3. Анай я сен неге агълайсынъ? (Дж.Гъ.)

4. Джемай я сен не ичюн шай эрте къайттынъ? (Дж.Гъ.)

5. Аркъадашлар меселе джиддий эм де месюлиетли. (Дж.Гъ.) 6. Зарар ёкъ аркъадашлар отурынъыз еринъиз- де... (Дж.Гъ.) 7. Юрюнъиз Асанов биз бираз субетлешмек

керекмиз. (Э.У.) 8. Окюнменъиз битай. (Э.У.) 9. Сен балам Селим озь янълышларыны анълар деп, тюшюне- синъми? (Э.У.) 10. Айды кадям бар, бираз къызын. (Э.У.)

11. Келинъ огъулларым кучелекке ер азырлайыкъ. (Э.У.)

12. Достум арадан йыллар кечти. (Э.У.) 13. Джаным мен иштен къоркъмайым. (Э.У.)

Эвге вазифе: 1) Джумлелерни, токътав ишаретлерини къойып, кочюрип язынъыз. Кириш сёз ве хитапларны къайд этинъиз.

 

Эмдже сиз онъа ярдым этип турунъыз. (Ю.Б.) 2. Эльбет бундан себеп, о алда рухсетнамесиз кетмек къарарына кельди. (Дж.Д.) 3. Бойлеликнен ярын танъда берабер ёлгъа чыкъаджакъ ола. (Дж.Д.) 4. Азизе онъа борджларыны къайтараджакъ олды. (Э.У.) 5. Менимдже атта кечильсе биле Асан шорбаджысынынъ эвини ташлап кетмез. (У.И.) 6. Менимджесине къышнынъ шиддетине рагъмен, кенди лерине бу парагъа бирер пальто биле алмагъан эдилер (Дж.Д.) 7. Агъа мен рессам дегилим. (Ю.Б.) Рейс агъа бу иш меним ичюн меракълы дегиль. (Э.У.) 8. О, эльбет де джемаат топлашувына баргъаны ёкъ. (И.П.) Джан- Али мырза Чомайгъа аякъ чалгъаны ёкъ гъалиба. (У.И.) 9. Аркъадашлар бу ерде тек раатланмакъ дегиль де, чалышмакъ керек. (И.П.) 10. Демек элинден даа иш келеджек, онъа сынав вазифеси бермек мумкюн. (У.Э.) 11. Бизим фикримиздже меселе анълашылды, къудаларгъа кельмек мумкюн. (Э.У.)

 

2 ) Джумлелерни, окъунъыз. Айырылма азалы джумлелерни тапып, кочюрип язынъыз.

Языджынынъ фикир-дуйгъуларынен ашланып яратыл гъан аят левхаларына бедиий образ дейлер. Бедиий образ вас- тасынен языджы омюр акъкъындаки бильгилерини, дюнья- бакъышыны, фельсефий фикирлерини ифаде эте. Муэллиф эсеринде, бедиий образны джанландырмакъ ичюн, чешит усуллар ве бедиий васталар къуллана. Бу бедиий васталар, озь невбетинде, окъуйыджыгъа тесир этелер.

Бедиий эдебиятта инсаннынъ аяты бир сыра образлар ярдымында косьтериле. Инсаннынъ аяты бир сыра образлар ярдымында косьтерилюви эдебиятта образлылыкъ тю- шюнджесини пейда эте. Образлылыкъ бедиий эдебиятнынъ эсас хусусиетлеринден биридир. Бу хусусиет бедиий эде- биятнынъ темели сайыла.

Бойледже, эдебият инсаннынъ яшайыш къанунларыны, омюрнинъ ичтимаий ве икътисадий эмиетини огрене. Эде- бият бизге инсан гонълюнинъ сырларыны ача, алемнинъ дюльберлигини ве кенишлигини косьтере. Джемиетте олып кечкен денъишювлер сёз ве сёз вастасынен тасвирлене. Шу- нынъ ичюн де эр бир инсан эдебиятны севмек ве огренмек керектир.

 

 

Дисциплина: Современный крымскотатарский язык. Синтаксис.

Дата: 27.03.2020г.

Группа: З КР-15, ЗКА-15

Тип занятия: практическое занятие 2часа