Лекцыя 1. Палітыка як прадмет паліталогіі. Функцыі і метады паліталогіі

Пушкін І.А.

 

Паліталогія

 

курс лекцый

для студэнтаў усіх спецыяльнасцей

дзённай і завочнай формы навучання

 

 

Магілёў 2006

 

УДК 32.001

 

 

Абмеркавана i рэкамендавана да друку

на пасяджэннi кафедры гуманітарных

дысцыплін

Пратакол № 7 ад 05.04.2006 г.

 

Навукова-метадычным саветам

Пратакол № ад.2006 г.

 

Ю.М.Бубнаў – доктар сацыялагічных навук, загадчык кафедры гуманітарных дысцыплін УА “МДУХ”

І.А.Пушкін - кандыдат гістарычных навук, дацэнт кафедры гуманітарных дысцыплін УА “МДУХ”

 

 

Навуковыя рэцэнзенты:

В.Д.Выбарны - кандыдат гістарычных навук, загадчык кафедры паліталогіі і міжнароднага права ПУА “БІП – Інстытут правазнаўства”,

Б.К.Малахаў - кандыдат гістарычных навук, дацэнт кафедры паліталогіі і міжнароднага права ПУА “БІП – Інстытут правазнаўства”.

 

 

Бубнаў Ю.М., Пушкін І.А.

Паліталогія: Курс лекцый. – Магілёў: УА”МДУХ”, 2006. – 176 с.

 

У курсе лекцый асвятлены асноўныя паняцці палітыкі і палітычнай улады, інстытутаў дзяржаўнай улады, палітычных адносін, партый і грамадскіх арганізацый, палітычнай культуры і палітычных працэсаў. Выданне будзе цікавым для выкладчыкаў і студэнтаў ВНУ.

 

    ©  Магiлеўскi дзяржаўны універсітэт харчавання

Змест

Уводзіны
Лекцыя 1.	Палітыка як прадмет паліталогіі. Функцыі і метады паліталогіі (Пушкін І.А.)
Лекцыя 2.	Этапы станаўлення і развіцця палітычнай навукі (Пушкін І.А.)
Лекцыя 3.	Палітычная ўлада і механізмы яе здзяйснення (Пушкін І.А.)
Лекцыя 4.	Палітычная сістэма грамадства (Пушкін І.А.)
Лекция 5.	Политические режимы (Бубнов Ю.М.)
Лекцыя 6.	Дзяржава ў палітычнай сістэме (Пушкін І.А.)
Лекцыя 7.	Інстытуты дзяржаўнай улады (Пушкін І.А.)
Лекция 8.	Палітычныя партыі і грамадскія арганізацы (Пушкін І.А.) і
Лекцыя 9.	Палітычныя працэсы: сутнасць і структура (Пушкін І.А.)
Лекция 10.	Деятельность субъектов политического процесса (Бубнов Ю.М.)
Лекция 11.	Представительство и выборы. Средства массовой информации и коммуникации (Бубнов Ю.М.)
Лекция 12.	Политические конфликты (Бубнов Ю.М.)
Лекция 13.	Политическая модернизация (Бубнов Ю.М.)
Лекция 14.	Политическая культура и политическая социализация (Бубнов Ю.М.)
Лекция 15.	Политические идеологии (Бубнов Ю.М.)
Лекцыя 16.	Сістэма сучасных міжнародных адносін (Пушкін І.А.)
Лекцыя 17.	Сусветная палітыка і глабальныя праблемы сучаснасці. Геапалітыка (Пушкін І.А.)
Літаратура

Уводзіны

Асноўная мэтавывучэння курса "Паліталогія" – палітычная адукацыя і выхаванне творчай, нацыянальна-свядомай, сацыяльна-актыўнай асобы; фарміраванне ў студэнтаў дэмакратычнай актывісцкай палітычнай культуры, адэкватнай сучасным запатрабаванням асобы, грамадства і дзяржавы.

Падчас вывучэння курса студэнты атрымаюць веды аб асноўных паняццях паліталогіі; навучацца характарызаваць: палітыку і палітычную ўладу з пазіцыяў шматмернасці, палітычныя адносіны і палітычныя працэсы праз прызму антрапакультуралагічнага падыходу, палітычную культуру, паводзіны і свядомасць людзей, сацыяльных супольнасцей у кантэксце шматвобразнасці іх інтарэсаў і плюралізму думак, светапоглядную аснову ідэалогіі беларускай дзяржавы, традыцыі, ідэалы і каштоўнасці беларускага грамадства. Студэнты будуць умець аналізаваць, інтэрпрэціраваць і паказваць: месца і ролю палітыкі ў асабістым жыцці чалавека і грамадскім жыцці Беларусі на сучасным этапе, стан палітычнай улады ў краінах СНД, Беларусі, дзяржаўны лад і Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь. Атрымаюць навыкі палітычнага дыялогу, палемікі, талерантнасці і кансэнсуса.

Паліталогія – гэта навуковыя веды, якія ўвесь час абнаўляюцца і развіваюцца, яны патрабуюць крытычна-творчага засваення тэарэтычных палажэнняў і высноў, інтарэсаў, уладных адносін і маціваў паводзін суб'ектаў палітыкі. Пры чым неабходна адлюстраваць шырокі спектр (плюралізм) думак аб палітыцы. Таму існуе вялікая колькасць падручнікаў і дапаможнікаў па паліталогіі, якія прапаноўваюцца ўвазе студэнтаў. Па кожнай з тэм, акрамя асноўнай, нарыканцы курса лекцый указваецца дадатковая літаратура па разглядаемай праблеме.

Складальнікі гэтага вучэбнага дапаможніка не прэтэндуюць на ўсеабдымнасць і стварэнне нейкай новай канцэпцыі курса паліталогіі. Дапаможнік уяўляе з сябе курс лекцый у выглядзе спалучэння аўтарскіх матэрыялаў з канспектам існуючых падручнікаў і манаграфій па паліталогіі і іх адаптацыю да патрабаванняў існуючай рабочай праграмы і спецыфіцы універсітэта. Напрыканцы дапаможніка прыведзены спіс асноўнай і дадатковай літаратуры да кожнай тэмы, які пры гэтым не з’яўляецца ўсёахопліваючым і абавязковым. Студэнт мае права выбіраць для падрыхтоўкі і іншыя крыніцы, выказваць уласную пазіцыю і пункт гледжання, пагаджацца ці не пагаджацца з трактоўкай таго ці іншага матэрыялу ў дадзеным дапаможніку. Наша мэта – даць студэнту тэарэтычныя асновы ведаў па прадмету, а высновы павінен ён зрабіць сам.

Вымярэнні палітыкі.

Палітыка ажыццяўляецца ў вызначаных рамках, якімі звычайна з'яўляюцца рамкі дзяржавы. Яна адрасуецца да супольнасці, утворанай жыхарамі пэўнай краіны. Такім чынам, палітыка абумоўлена пэўным шэрагам элементаў або фактараў. Натуральна, гэтыя фактары шматлікія і складаныя, яны ўздзейнічаюць у рознай ступені і залежаць ад канкрэтнай ступені.

Ш.Дэбаш і Ж.-М.Пант'е адзначаюць наступныя вымярэнні палітыкі:

- прасторавае вымярэнне (на канкрэтнай тэрыторыі);

гістарычнае вымярэнне;

гульнявое вымярэнне (сімвалы, тэатр і палітыка і г.д.);

рэлігійнае вымярэнне (рэлігія і палітыка).

Палітыку можна разглядаць як навуку і мастацтва. Галоўная задача палітыкі як навукі – вызначэнне мэтаў і задач палітычнага развіцця, распрацоўка, мадэліраванне і прагназіраванне розных аспектаў палітычнай дзейнасці. Палітыка як мастацтва – гэта мастацтва кіравання дзяржаваю, мастацтва заваёвы і ўтрымання ўлады, пераўтварэння ў жыццё розных грамадскіх мэтаў і інтарэсаў. Як кажуць, палітыка – гэта мастацтва магчымага, дасягненне мэты з найменшымі выдаткамі і стратамі.

Тыпалогія палітычных сістэм

У розныя гістарычныя перыяды была прынята свая тыпалогія палітычных сістэм. Адна з першых – Арыстоцеля і Платона: правільныя і няправільныя.

а) Згодна характара размеркавання ўлады: бываюць ПС аўтарытарныя і плюралістычныя; пазней – таталітарныя і ліберальна-дэмакратычныя.

б) Згодна марксісцкай тэорыі: буржуазныя, сацыялістычныя і ПС вызваліўшыхся краін.

в) Згодна М.Вэбера: традыцыйныя і рацыянальныя, альбо бюракратычныя.

г) Згодна Г.Алмонда: англа-амерыканскі, кантынентальна-еўрапейскі, даіндустрыяльны, таталітарны.

Часцей за ўсё існуюць змешаныя тыпы палітычных сістэм.

 

Таблица 3 - Типология политических режимов по Р.Далю

Таблица 4 - Типология политических режимов по Ж.Блонделю

Условия демократии

Под условиями демократии понимается совокупность внешних и внутренних, объективных и субъективных факторов, повышающих вероятность демократизации общества. В качестве основных условий демократии в политологии выделяют экономические и исторические.

Измерение демократии

Основное отличие научного знания от донаучного и вненаучного знания состоит в выработке процедур измерения своего объекта. Политология как наука обладает и инструментами, и процедурами измерения степени демократичности того или иного политического режима. Степень политического развития может быть измерена, и каждая нация может быть размещена на векторе демократического развития, что позволяет сравнивать её с любой нацией в мире.

В сравнительной политологии накоплен богатый арсенал методологических подходов к проблеме измерения демократии. Все эти подходы можно классифицировать по трём основным методам.

Институциональное измерение демократии фиксирует развитие демократических институтов власти.

Процессуальное измерение демократии фиксирует развитие избирательного процесса и его условий.

Субстанциальное измерение демократии фиксирует соблюдение прав человека

В качестве конкретного примера, иллюстрирующего технологию измерения демократии, можно привести Индекс политического развития Филиппа Катрайта, который был создан одним из первых и широко применяется, начиная с середины 60-х годов ХХ века. Студентам будет интересно узнать о конкретных методиках измерения такого необычного объекта, каковым является демократия.

В соответствии с технологией применения Индекса Катрайта, каждое государство оценивается путём приписывания того или иного количества баллов основным властным институтам государства: законодательной власти (в диапазоне от 0 до 2 баллов) и исполнительной власти (от 0 до 1 балла).

 

Таблица 2 – Индекс политического развития Ф. Катрайта

Баллы	Законодательная власть
2	Нижняя палата парламента или весь парламент состоит из представителей двух или более политических партий, партийное меньшинство занимает не менее 30% всех мест.
1	Парламент существует, его члены представляют более одной партии, но «правило 30%» нарушено
0	Парламент не существует, упразднён. Парламент существует, но представляет одну партию. Деятельность парламента подчинена военным или иной политической силе (пародийные парламенты).
Баллы	Исполнительная власть
1	Государством управляет глава исполнительной власти, который был назначен на основе многопартийной конкуренции, при этом сохранялись условия получения 2 баллов исполнительной властью
0,5	Глава исполнительной власти был избран, но не соблюдались условия получения 1 балла законодательной властью
0	Парламент не существует или реально не действует. Страна безраздельно управляется одним правителем или узкой группой лиц.

Процессуальное измерение демократии фиксирует развитие избирательного процесса и его условий. К методикам, исходящим из этого принципа, относится, в частности, Индекс демократизации Тату Ванханена, который впервые был опубликован 1984 году.

Индекс демократизации Ванханена основан на измерении двух параметров.

· Уровень конкурентности (К), который определяется по доле голосов, полученных оппозиционными партиями на парламентских и/или президентских выборах. Эта доля подсчитывается вычитанием процента голосов, полученных правительственной партией из 100.

· Второй индикатор – уровень электорального участия (У) – определяется как доля населения, действительно участвующая в голосовании. Подсчитывается от всего населения, а не только от имеющих право голоса.

Затем подсчитывается Индекс демократизации по следующей формуле:

Индекс демократизации (ИД) = К*У/100

На основе своего индекса Ванханен классифицировал страны на группы.

1. Демократические страны, если уровень К больше 30%, а У больше 15%, ИД 5 и выше.

2. Полудемократические, если уровень конкурентности (К) составляет 20-30%, электоральное участие (У) – 10-15%, тогда Индекс демократизации (ИД) составляет от 2 до 5 баллов.

3. Недемократические страны имеют показатели Индекса менее 2 баллов при К менее 20%, а У меньше 10%.

Согласно Индексу Ванханена, измерившего уровень демократии в 147 странах мира в конце 80-х годов ХХ столетия, по степени демократичности лидировали Исландия (46,2), Дания (45,7) и Бельгия (44,7).

Самым известным индексом измерения демократии является Индекс свободы «Дома свободы». Дом свободы – исследовательский центр в США. Начал эмпирическое исследование свободы Раймонд Гастил в 1973 году. С этого времени проводятся ежегодные обзоры состояния свободы во всём мире.

Оценка уровня свободы осуществляется на основе двух перечней: списка политических прав и списка гражданских свобод

Список политических прав включает в себя 8 пунктов:

1. избран ли глава государства и/или глава правительства на свободных и честных выборах?

2. Избраны ли депутаты парламента на свободных и честных выборах?

3. Имеются ли справедливые избирательные законы, обеспечивающие равные возможности для проведения избирательных кампаний, справедливое голосование и честный подсчёт голосов?

4. Способны ли избиратели наделить своих представителей реальной властью?

5. Имеет ли население право объединяться в различные политические партии или иные конкурирующие политические группировки. Является ли система открытой для возникновения новых конкурирующих политических сил?

6. Имеются ли у оппозиции реальные возможности противодействовать власти, для легитимного завоевания власти?

7. Свободно ли население от давления военных, зарубежных властей, тоталитарных партий, религиозных иерархов, экономических олигархов или иной властной группы?

8. Имеют ли культурные, этнические, религиозные и другие меньшинства возможность для разумного самоопределения, самоуправления, автономии или участия посредством неформального консенсуса при принятии решений?

Список гражданских свобод:

1. Имеются ли независимые СМИ?

2. Имеются ли возможности для открытой публичной дискуссии?

3. Имеется ли свобода собраний и демонстраций?

4. Имеется ли свобода политической организации?

5. Равны ли граждане перед законом?

6. Имеется ли защита от политического террора или несправедливого тюремного заключения?

7. Имеются ли свободные профсоюзы и эффективные договоры с нанимателями?

8. Имеются ли свободные профессиональные и иные частные организации.

9. Имеется ли свободный бизнес и кооперативы?

10. Имеются ли свободные религиозные институты и свобода публичного религиозного выражения?

11. Имеются ли индивидуальные свободы: равенство полов, свобода передвижения, выбор места жительства, выбор формы брака и размеров семьи?

12. Обеспечивается ли свобода от эксплуатации со стороны собственников средств производства, лидеров профсоюзов. Нет ли препятствий легитимному распределению доходов?

13. Имеется ли свобода от крайней правительственной независимости и коррупции?

Каждый пункт обоих списков оценивается по 4-х балльной шкале. Затем можно, путём перевода в процентный формат, определить уровень демократии в стране.

Бурно развивающаяся в последнее время технология измерения уровня демократичности имеет большое идеологическое, политическое и даже экономическое значение. Она позволяет перевести вопрос о наличии или отсутствии демократии в том или ином обществе из области словесной демагогии на прочную почву единой для всех стран процедуры расчётов. С помощью политологических индексов, в том числе и представленных выше, осуществляется ежегодный мониторинг состояния демократии в мире, на основании которого выявляются как страны, наиболее свободные и демократичные, а также страны авторитарного и тоталитарного режима. По отношению к последним иногда международное сообщество вводит те или иные санкции. Всемирный Банк использует основанные на политологических индексах данные о демократическом состоянии тех или иных стран для определения собственной политики по отношению к этим странам, когда дело касается выделения кредитов.

Как и любой политический режим, демократия имеет свои недостатки. Некоторые из этих недостатков мы перечислим ниже.

Демократическому режиму свойственны процедурные сложности и дороговизна принятия политических решений. Речь идёт не только о дорогостоящих всенародных выборах, но и о содержании огромного в масштабе страны представительского корпуса, депутатов всех уровней с их обслуживающим аппаратом. Авторитарный и тоталитарные режимы, если, конечно, они не симулируют демократию, свободны от подобных затрат.

Политические решения в условиях демократии принимаются не только дорого, но и долго. Каждый закон должен пройти четыре обсуждения в нижней палате парламента, потом он обсуждается в верхней палате, затем только подписывается главой исполнительной власти и вступает в силу. И на каждом из этих этапов существует реальная опасность (в условиях реальной демократии) того, что закон будет отвергнут. В этом состоит одна из главных слабостей демократического режима. Распад и разделы одного из самых сильных государств средневековой Европы Речи Посполитой связывают с наличием права liberum veto, позволявшему любому депутату Сейма воспрепятствовать тому или иному решению.

Демократический режим весьма чувствителен к демагогии, лицемерным восхвалениям народа, нереалистическим, но выгодным сиюминутным нуждам народа предложениям, броским лозунгам, обращённым к низменным страстям. На этой волне к власти в условиях демократии могут придти (и не раз приходили) харизматические авторитарные личности. Например, Гитлер был избран лидером Германии в результате демократических выборов.

Демократия открывает широкие возможности для манипуляции общественным мнением, в борьбе за благосклонность которого применяется целый арсенал так называемых PR технологий. Противостоять этим манипуляциям может только политически образованное общественное и индивидуальное сознание.

Демократия открывает возможность так называемой «тирании большинства», поскольку решения в условиях демократии принимаются на основании предпочтений большинства населения. В этом состоит сила демократии, но в этом же скрывается и её потенциальная слабость, поскольку носителем правильного решения зачастую выступает как раз более компетентное меньшинство. Следует уточнить, что опасность заключается не в «тирании большинства» самого по себе, а в тирании необразованного большинства. В современном обществе, обеспечивающем своим гражданам высокую общую и политическую культуру, риск тирании некомпетентного большинства сводится к минимуму.

Демократический режим, зависящий от переменчивого мнения большинства, отличается политической нестабильностью и высокой степенью конфликтности. Это обусловлено самой природой демократии, основанной на открытой конкуренции за власть. В периоды предвыборных кампаний общество необычайно активизируется и возникает реальная опасность гражданских конфликтов, о чём многократно свидетельствуют история и современность.

Несмотря на имеющиеся недостатки демократического режима, демократия остаётся наиболее эффективным способом политического устройства современного общества. Способность демократического режима решать сложные проблемы социально-экономической жизнедеятельности общества обеспечило высокую привлекательность демократии, что и послужило основной причиной глобальной тенденции демократизации в ХХ веке.

Лекцыя 6. Дзяржава ў палітычнай сістэме

1. Узнікненне, сутнасць дзяржавы. Прыкметы, структура і функцыі дзяржавы.

2. Тыпы і формы дзяржавы.

2.1 Дзяржавы згодна формы кіравання.

2.2 Дзяржавы згодна форм дзяржаўнага ладу.

3. Прававая дзяржава і грамадзянская супольнасць.

 

Спосабам арганізацыі людзей паводле пэўнага сістэмнага падзелу ўлады з'яўляецца дзяржава. Гэтая форма чалавечай арганізацыі надзвычай дасканалая. Паміж дзяржаваю і ўладай існуе падвойная сувязь. Аднак дзяржава не адзіная форма арганізацыі ўлады. Напрыклад, уладатрымальнікамі былі і ёсць рэлігійныя структуры. Але дзяржава найбольш успрымаецца як крыніца ўлады, бо яе разглядаюць як сілу здольную змяніць лёсы людзей.

 

Тыпы і формы дзяржавы

Аналіз дзяржаўнасці непарыўна злучаны з вылучэннем асноўных тыпаў і форм дзяржаў. У рэальным жыцці дзяржавы розных сацыяльна-гістарычных тыпаў маюць вялікую колькасць канкрэтных мадыфікацый. Вылучаюцца і пераходныя тыпы дзяржаў. Неабходна адрозніваць ад тыпаў формы дзяржавы.

Форма дзяржавы – спосаб арганізацыі і ўвасаблення дзяржаўнай улады. Яна (форма) раскрывае як арганізавана ўлада ў дзяржаве, якімі органамі прадстаўлена, які парадак іх стварэння, якімі метадамі рэалізоўваецца ўлада.

Форма дзяржавы складаецца з трох элементаў:

формы дзяржаўнага кіравання;

формы дзяржаўнага ладу;

палітычнага рэжыму.

 

2.1 Дзяржавы згодна формы кіравання

Вядомы дзве асноўныя формы дзяржаўнага кіравання: манархія і рэспубліка.

Манархія – гэта форма кіравання, пры якой улада цалкам ці часткова сканцэнтравана ў руках аднаасобнага главы дзяржавы – манарха (караля, імператара, шаха, цара і г.д.); улада звычайна перадаецца ў спадчыну; глава дзяржавы займае пост на пэўны тэрмін і не нясе юрыдычнай адказнасці за свае дзеянні.

Існуюць неабмежаваныя (абсалютныя) і абмежаваныя (канстытуцыйныя) манархіі.

Абсалютная манархія характарызуецца ўсеўладдзем главы дзяржавы, манарх з'яўляецца адзіным носьбітам суверэнітэта, валодае вялікімі паўнамоцтвамі ў заканадаўчай, выканаўчай і судовых сферах (Саудаўская Аравія, Катар, Аман).

Канстытуцыйная манархія адрозніваецца наяўнасцю абмежавання ўлады манарха парламентам.

Пры дуалістычнай манархіі (Іарданія, Кувейт, Марока) паўнамоцтвы главы дзяржавы абмежаваны ў сферы заканадаўства, але вельмі шырокія ў сферы выканаўчай улады.

Пры парламенцкай манархіі (Вялікабрытанія, Швецыя, Данія, Іспанія, Бельгія, Японія і інш. краіны) улада главы дзяржавы практычна не распаўсюджваецца на сферу заканадаўства і значна абмежавана ў сферы выканаўчай улады. Урад фарміруецца парламентам і яму ж падсправаздачны.

Рэспубліка – гэта форма кіравання, пры якой глава дзяржавы з'яўляецца выбарным і яго магчыма змяніць, яго ўлада лічыцца вытворнай ад выбаршчыкаў ці прадстаўнічага органа. Вылучаюць тры асноўныя віды рэспублікі: прэзыдэнцкую, парламенцкую і змешаную (напаловупрэзыдэнцкую).

Прэзыдэнцкая рэспубліка характарызуецца значнай роллю прэзыдэнта ў сістэме дзяржаўных органаў. Ён адначасова і глава дзяржавы і глава выканаўчай улады. Ён выбіраецца незалежна ад парламента. Прэзыдэнт самастойна фарміруе ўрад, які адказны перад ім, а не перад парламентам. Абавязковай рысай прэзыдэнцкай рэспублікі павінен быць жорсткі падзел уладаў на заканадаўчую і выканаўчую. Парламент не можа вынесці вотум недаверу ўраду, але і прэзыдэнт не мае правоў распусціць парламент. Парламент можа абмежаваць дзеянні прэзыдэнта з дапамогай законаў і праз зацвярджэнне бюджэту, а прэзыдэнт валодае правам вета і заканадаўчай ініцыятывы (ЗША, Аргенціна, Бразілія, венесуэла, Балівія і інш.). Бываюць і "суперпрэзыдэнцкія" рэспублікі (шэраг краін Азіі і Афрыкі, Рэспубліка Беларусь).

Парламенцкая рэспубліка характарызуецца фарміраваннем урада на парламенцкай аснове і ўрад адказны перад парламентам. Парламент мае магчымасць выказаць вотум недаверу ўраду, што выкліча альбо змену ўрада, альбо роспуск парламента. Глава ўрада (прэм'ер-міністр, канцлер) – першая асоба ў палітычнай іерархіі, прэзыдэнт выконвае ў асноўным прадстаўнічыя функцыі (Італія, ФРГ, Індыя, Турцыя, Ізраіль і інш.).

Напаловупрэзыдэнцкая (змешаная) рэспубліка – у ёй спалучаюцца моцная прэзыдэнцкая ўлада з эфектыўным кантролем парламента за дзейнасцю ўрада. У наяўнасці падвойная адказнасць урада перад парламентам і прэзыдэнтам (Аўстрыя, Фінляндыя, Францыя, Балгарыя, Польша і інш.).

 

2.2 Дзяржавы згодна форм дзяржаўнага ладу

Форма дзяржаўнага ладу раскрывае тэрытарыяльна-арганізацыйную структуру дзяржавы, характар узаемаадносін цэнтральных, рэгіянальных і мясцовых улад. Асноўныя формы гэтага тыпу дзяржаў – унітарная, федэрацыя, канфедэрацыя.

Унітарная дзяржава – гэта адзіная, простая дзяржава, якая складаецца з адміністратыўна-тэрытарыяльных адзінак, якія не валодаюць уласнай дзяржаўнасцю і маюць аднолькавы статус (Францыя, Швецыя, Данія, Турцыя, Эстонія, Беларусь, Іспанія, Кітай, В'етнам, Італія і інш.). У межах унітарных дзяржаў магчыма адміністратыўная і нацыянальная аўтаномія для некаторых структурных адзінак (Італія, Іспанія, Вялікабрытанія).

Федэрацыя – гэта складаная, саюзная дзяржава, якая складаецца з дзяржаўных утварэнняў, якія валодаюць пэўнай палітычнай самастойнасцю (штаты, кантоны, рэспублікі, землі і г.д.). Іх паўнамоцтвы размежаваны з цэнтрам па дамоўленасці – пры вярхоўнасці агульнадзяржаўнай (федэральнай) улады і агульнадзяржаўнага (федэральнага) права дзяржаўныя ўтварэнні маюць уласныя канстытуцыі, грамадзянства, органы ўлады (ЗША, ФРГ, Канада, Мексіка, Бразілія, Бельгія, Расійская Федэрацыя і інш.).

Канфедэрацыя – саюз юрыдычна і палітычна самастойных дзяржаў для рэалізацыі сумесных мэтаў. Дзяржавы-члены канфедэрацыі захоўваюць дзяржаўны суверэнітэт, самастойнае грамадзянства, незалежную сістэму органаў улады, уласная заканадаўства, а ў кампэтэнцыю саюза перадаюць, часцей за ўсё, пытанні абароны, знешняй палітыкі, транспарта і сувязі. Канфедэрацыя няўстойлівая форма дзяржаўнасці і звычайна пераўтвараецца ў федэрацыю, альбо развальваецца. Канфедэрацыі мелі месца ў ЗША (1776-1787 гг.), Германіі (1815-1867 гг.), Сенегамбіі (аб'яднанне Сенегала і Гамбіі ў 1982 – 1989 гг.).

Акрамя трох асноўных форм дзяржаўнага ладу, у гісторыі мелі месца і іншыя спецыфічныя формы – пратэктараты (апякунства слабай дзяржавы больш моцнай), вуніі (шчыльны саюз некалькіх дзяржаў), імперыі (вялізная тэрыторыя, моцная цэнтралізаваная ўлада, прымус і г.д.).

 

3. Прававая дзяржава і грамадзянская супольнасць

Згодна Канстытуцыі Рэспубліка Беларусь унітарная дэмакратычная сацыяльная прававая дзяржава.

Прававая дзяржава – гэта дзяржава, абмежаваная ў сваіх дзеяннях правам, якое абараняе свабоду асобы і падпарадкоўвае ўладу воле суверэннага народа.

Прыкметы прававой дзяржавы: суверэнітэт народа; вярхоўнасць закона (Канстытуцыі); усеагульнасць права; узаемная адказнасць дзяржавы і асобы; падзел уладаў; нерухомасць свабоды асобы і яе праў, гонару; наяўнасць эфектыўных форм кантроля і нагляда за выкананнем праў і свабод грамадзян.

У прававой дзяржаве функцыяніруе рэжым канстытуцыйнага кіравання, існуе распрацаваная і несупярэчлівая прававая сістэма з эфектыўным кантролем палітыкі і ўлады. Рэалізацыя ўнутранай і знешняй палітыкі дзяржавы, дзейнасць яе органаў, службовых асоб з'яднаны прававымі нормамі і падпарадкаваны ім. Канцэпцыя прававой дзяржавы абгрунтоўвае прававую роўнасць усіх грамадзян, прыярытэт праў чалавека над законамі дзяржавы, неўмяшальніцтва дзяржавы ў справы грамадзянскай супольнасці.

Прававая дзяржава з'явілася важным этапам у пашырэнні свабоды асобы і грамадства. У той жа час у сваім класічным, ліберальным разуменні канцэпцыя прававой дзяржавы робіць акцэнт на фармальнай, прававой роўнасці, не закранаючы праблемы дасягнення фактычнай, сацыяльна-эканамічнай роўнасці грамадзян. Таму ідэя прававой дзяржавы была дапоўнена тэорыяй і практыкай сацыяльнай дзяржавы.

Сацыяльная дзяржава – дзяржава, якая імкнецца да забеспячэння належных умоў існавання грамадзян, задавальнення іх матэрыяльных і духоўных запатрабаванняў, сацыяльнай абароненасці, саўдзелу ў кіраванні вытворчасцю. Шлях – пераразмеркаванне нацыянальнага прыбытку.

Неабходна ведаць, што ад канстытуцыйнага замацавання ідэі прававой, сацыяльнай дзяржавы да яе практычнай рэалізацыі ляжыць доўгі і цяжкі шлях. Для гэтага неабходны і палітычная воля, правядзенне адпаведных палітычных рэформ, стварэнне неабходнай сацыяльна-эканамічнай базы, развіццё культуры і іншае.

Фарміраванне прававой дзяржавы магчыма толькі на аснове грамадзянскай супольнасці.

Грамадзянская супольнасць (толькі на базе яе магчыма прававая дзяржава) – сістэма самастойных і незалежных ад дзяржавы грамадзянскіх інстытутаў і адносін, якія прызваны забяспечыць умовы для самарэалізацыі асоб і калектываў, рэалізацыі прыватных інтарэсаў і запатрабаванняў.

Грамадзянская супольнасць складаецца з эканамічных, духоўных, маральных, рэлігійных, этнічных, сямейных і іншых адносін і інстытутаў, якія не апасродкаваны дзяржавай. Яна ахоплівае вытворчае і прыватнае жыццё людзей, іх традыцыі, норавы, звычаі, сферы адукацыі, навукі, культуры, якія знаходзяцца па-за непасрэднай дзейнасцю дзяржавы.

Інтарэсы і запатрабаванні розных груп і асоб выказваюцца і рэалізуюцца праз наступныя інстытуты грамадзянскай супольнасці: сям'я, царква, палітычныя партыі, прафесійныя, творчыя аб'яднанні, кааператывы, сацыяльныя рухі, органы грамадскага самакіравання і інш. У грамадзянскай супольнасці пераважаюць адносіны канкурэнцыі і салідарнасці паміж вольнымі і раўнапраўнымі партнёрамі.

Базісам грамадзянскай супольнасці з'яўляецца шматукладная рыначная эканоміка, плюралізм форм уласнасці, самастойнасць суб'ектаў гаспадарання, шырокая дзелавая ініцыятыва грамадзян. Сацыяльная аснова – сярэдні клас, які складае найбольш актыўная і мабільная частка насельніцтва. Духоўная сфера грамадзянскай супольнасці прадугледжвае плюралізм у вобласці ідэалогіі, рэальную свабоду слова, друку, сумлення, дастаткова высокі ўзровень сацыяльнага, інтэлектуальнага, псіхалагічнага развіцця асобы.

Грамадзянская супольнасць і дзяржава непарыўна злучаны паміж сабою і немагчымы адзін без аднаго. Узаемаадносіны паміж імі маюць складаны, часам канфліктны характар.

Пры дэмакратычным рэжыме дзяржава і грамадзянская супольнасць выступаюць як раўнапраўныя партнёры, як самастойныя суб'екты грамадскага жыцця.

 

Лекцыя 7. Інстытуты дзяржаўнай улады

Заканадаўчая ўлада: паняцце і сутнасць. Парламент і яго структура.

Глава дзяржавы і яго паўнамоцтвы. Інстытут прэзыдэнцтва.

Паняцце, віды, склад і структура ўраду. Мясцовая ўлада.

Судовая ўлада.

 

Законы – аснова жыцця грамадства. У дзяржаве ў асноўным заканатворчасцю займаюцца прадстаўнічыя органы. Нормы і правілы жыцця грамадства забяспечвае заканадаўчая ўлада.

1. Заканадаўчая ўлада: паняцце і сутнасць. Парламент і яго структура

Заканадаўчая ўлада – найвышэйшы орган (інстытут) дзяржаўнай улады, яе прадстаўнічы орган – парламент.

Слова "парламент" упершыню з'явілася ў Англіі (Parlіament), прычым слова французскае ("parler" – "казаць", парламент – месца, дзе гавораць). Іншыя крыніцы тлумачаць гэтае слова ад лацінскага "parlаrе" – казаць, размаўляць. Часцей за ўсё даецца наступнае разуменне паняцця "парламент".

Парламент (у Беларусі – Нацыянальны сход) – гэта выбіраемы насельніцтвам (магчыма часткова празначаемы) вышэйшы прадстаўнічы орган дзяржаўнай улады ў краіне.

Як адзначае М.Чудакоў, пры тлумачэнні паняцця парламента, звычайна ўжываюць тэрміны: вышэйшы заканадаўчы і прадстаўнічы орган. "Прадстаўнічы" абазначае тое, што ў парламент абіраюцца прадстаўнікі насельніцтва краіны – дэпутаты. "Заканадаўчы" абазначае іх дзеянні – прыняцце законаў. Адсюль – дзве функцыі парламента: заканадаўчая і прадстаўнічая.

Заканадаўчая функцыя – дзейнасць па прыняццю законаў. Прадстаўнічая функцыя – дзейнасць парламента як нейкага форуму, на якім адкрыта і публічна абмяркоўваюцца важнейшыя пытанні жыцця краіны. Гэта адкрытая трыбуна для спрэчак, для выказвання думак. Прадстаўнічая функцыя ўплывае на розум і погляды людзей, і наадворот, падчас сустрэч і выбараў гэтыя людзі ўплываюць на сваіх дэпутатаў.

Месца і роля парламента звычайна замацоўваюцца ў канстытуцыях. Калі-нікалі ў іх падкрэсліваецца яго асаблівы статус. Напрыклад, Артыкул 41 канстытуцыі Японіі фіксуе, што парламент з'яўляецца вышэйшым органам дзяржаўнай улады і адзіным заканадаўчым органам дзяржавы. Канстытуцыя ЗША замацоўвае заканадаўчую ўладу за Кангрэсам ЗША, які складаецца з Сената і Палаты прадстаўнікоў. У некаторых канстытуцыях асаблівая роля парламента не падкрэсліваецца, а там звычайна паведамляецца, чым ён павінен займацца (Францыя).

Заканадаўчая ўлада Рэспублікі Беларусь адлюстравана ў Главе 4, Арт. 90 – 105 Канстытуцыі Беларусі.

Лепш зразумець ролю, сутнасць, мэты і задачы розных парламентаў дазваляе іх класіфікацыя. Сустракаюцца розныя класіфікацыі парламентаў, але часцей за ўсё пачынаюць класіфікацыю згодна структуры. Парламенты бываюць адна- і двухпалатныя. У Беларусі – двухпалатны: Савет Рэспублікі і Палата прадстаўнікоў.

У залежнасці ад уладкавання вышэйшай дзяржаўнай улады парламенты падзяляюцца на чатыры групы або чатыры мадэлі парламентаў.

Першая мадэль характэрна для парламенцкіх рэспублік (Вялікабрытанія, Нідэрланды, Італія, Германія, Аўстрыя, Балгарыя, Венгрыя і інш.). У іх парламент працуе на аснове прынцыпа парламенцкага адказнага кіравання – палітычная адказнасць урада перад парламентам.

Другая мадэль у краінах, дзе існуе змешаная форма кіравання (Францыя, Казахстан і інш.), у якой спалучаюцца элементы парламенцкай і прэзыдэнцкай сістэм.

Трэцяя мадэль парламента ўласціва краінам з прэзыдэнцкай формай кіравання (ЗША). Гэта парламенты і краіны, дзе існуе дакладны прынцып падзелу ўладаў. Такія парламенты не маюць права вотума недаверу, але могуць выкарыстоўваць імпічмент, урад не валодае правам роспуску парламента, але можа ўжыць права вета.

Чацвёртая мадэль – парламенты ў тых краінах, дзе яны адыгрываюць амаль дэкаратыўную ролю – з'яўляюцца "кансультатыўнымі" парламентамі (Катар, Кувейт, Бахрэйн, Аб'яднаныя Арабскія Эміраты). Гэта законадарадчыя органы. Да іх адносяцца і парламенты краін, у якіх захавалася сацыялістычная сістэма (КНДР, Куба, КНР, В'етнам). Іх збіраюць толькі для таго, каб супольна і аднадушна прагаласаваць "за" прыняцце законаў, якія прапанаваны кіраўнікамі краіны.

Фарміруюцца парламенты ў залежнасці ад структуры. Калі аднапалатны, тады ён, як правіла, выбіраецца грамадзянамі. З большага выбіраюцца шляхам прамога, усеагульнага роўнага выбару і тайнага галасавання. Калі двухпалатны, тады адна яго палата (ніжняя, у Беларусі Палата прадстаўнікоў) выбіраецца грамадзянамі, а другая (верхняя) палата фарміруецца па-рознаму.

Існуе некалькі спосабаў. Першы – шляхам прамых выбараў з некаторымі асаблівасцямі (ЗША). Другі – фарміраванне верхняй палаты непрамымі – шматступенчатымі ці ўскоснымі выбарамі (Францыя, Нарвегія, Індыя). Грамадзяне выбіраюць дэпутатаў, а затым тыя са свайго асяродку выбіраюць верхнюю палату. Трэці спосаб – прызначэнне (Канада, Іарданія, Багамы, Бермуды і г.д.). Чацвёрты калі-нікалі называюць феадальным спосабам фарміравання (Вялікабрытанія). Палата фарміруецца згодна спадчыннага прынцыпу.

Ад пачатку парламенты былі двухпалатнымі. Як падкрэслівае М.Чудакоў, згодна традыцыі, верхняя палата бывае больш кансерватыўнай, якая абараняе традыцыі, а ніжняя – больш дэмакратычнай і прагрэсіўнай. Яны як бы ўзаемадапаўняюць адна адну. Дарэчы, у двухпалатных парламентах маецца дзве мадэлі ўзаемаадносін: з