Заданне 1. Вызначце, якім спосабам утвораны наступныя тэрміны.

 

◊ ААН, абвінаваўца, абвінавачаны, вобыск, абвінавачванне, адкліканне суддзяў, апраўданне, асуджаны, вобласць, дабро, даведка, дагавор падраду на капітальнае будаўніцтва, дазнанне, дактыласкапія, даўнасць, дэвальвацыя, дэпартацыя, заключэнне, закон, заканатворчасць, законнасць, замах, занятасць, запаведнік, затрыманне, захоп транспартных сродкаў, захоўванне, ЗАЦС, збор законаў, збор, званне, зделка, землеўладальнік, землеўпарадкаванне, землі агульнага карыстання, злачыннасць, злоўжыванне, знак, зняволены, ідэнтыфікацыя, ілжэсведчанне, імунітэт дзяржаўны, інвестыцыя, інкрымінаванне, інстытут права, інтэрпол, інтэрпрэтацыя, КЗаП, КК, КПК, маёмасць, малалетнія, МАП, марка, МАЮД, мера грамадзянскага ўздзеяння, місія, павераны, падазроны, падман, падследнасць, падсуднасць, падсудны, пацярпеўшы, правамернасць, правіннасць, прыватнае права, радыёхуліганства, раздзяржаўленне, раззбраенне, раскраданне, рэгент, рэгістрацыя будынкаў, рэжым пагранічны, самаабгавор, самакіраванне, саўгас, свабода слова, сведка, сельсавет, сімуляцыя, следчы, служачыя, ссылка, судзімасць, трасалогія, УААП, удзельнік, укрывальнік, уласнасць, УПЭК, ураднік, усынаўленне, утрыманне, ухіленне, факт юрыдычны, фальсіфікацыя, фальшываманецтва, фас, федэрацыя, феміда, філіял, фонд эканамічнага стымулявання, фондатрымальнік, форма дзяржавы, форс-мажор, фрахтаванне, фрахтоўшчык, халатнасць, штраф, ЮНЕСКА, ярлык, яўка.

 

▲ Аблігацыя, авердрафт, агенцтва, адтэрміноўка, амартызацыя, акцыянер, арбітраж, арэндатар, аўкцыянер, акцыянерны банк, банкрут, банк-эмітэт, беспрацоўе, брокерская асацыяцыя, выручка, гіперінфляцыя, крэдытны дагавор, дыверсіфікацыя, дэзінфляцыя, дэманапалізацыя, еўрадолары, заёмшчык, закон попыту, залогатрымальнік, збалансаванасць, бартэрная здзелка, інвестар, інфраструктура, камбіст, канал збыту, канкурэнтаздольнасць, канкурэнцыя, кан’юктура рынка, экспартная квота, контрагент, краіна-дэбітор, крос-курс, крывая Лафера, ліквідатар, ліквіднасць, ліцэнзаванне, макрамаркетынг, пагадненне, падатак з абароту, падаткаплацельшчык, пасрэднік, пастаўшчык, прадпрымальніцтва, праформа-рахунак, працэнт за крэдыт, прыватызацыя, раздзяржаўленне, разлік рэнтабельнасці капіталаўкладанняў, рэвальвацыя, рэінвестыцыя, рэпрыватызацыя, спекуляцыя, стабільнасць, структура рынку, агульная сума выдаткаў, тавараабмен, акцыянернае таварыства, укладанні, укладчык, уласнасць, справаздачнасць, фермер, форс-мажор, намінальная цана, цэнаўтварэнне, эканаметрыка, экс-дывідэнд, эфект аб’ёму вытворчасці, эфектыўнасць, абясцэньванне грошай, брокерскі, фінансавы, баніфікацыя, вэксалетрымальнік, крэдытны, маркетынгавы, ЕВС (Еўрапейскае валютна-фінансавае пагадненне), ЕІБ (Еўрапейскі інвестыцыйны банк), збалансаванасць, нефінансавы, кампенсаванне, іпатэчны, нерэгулюемы попыт, пут-апцыён, рэверсія, сістэма знешняга гандлю, франка-вагон, функцыя попыту ад цаны, купля-продаж, дзяржзаказ, дрэва мэт, датацыя, матэрыяёмістасць, накапленне, рэалізацыя, самаакупнасць, ураўнілаўка, фондааддача, ФЭС (фонды эканамічнага стымулявання).

 

☼ Адбіць, адскок, алімпійскі, альпінізм, арбітраж, атлетызм, аўтагол, баксіраваць, барцоўскі, бегавы, блакіроўка, варатар, велагонка, віцэ-чэмпіён, вольны стыль, вуглавы, выдаленне, выкананне, вынослівасць, вытрымка, выхад на перадачу, вышыня, вышэйшая ліга, галявы момант, гімнастычны, двайны фінт, дзюдаіст, допінг-кантроль, забег, запасны гулец, заплыў, збліжэнне, імітацыя ўдару, колькасная перавага, майстар спорту, майстэрства, марафонец, матч-рэванш, міні-футбол, нагрузка, нападзенне, націск, нічыя, падача, пад’ём з пераваротам, падцягванне, паскарэнне, паўабарона, паўфінал, перагрузка, пераможца, першынство, плаванне, прабежка, праследаванне, прызёр, разраднік, расцяжка, самаадчуванне, самакантроль, самастрахоўка, сілавы, слізганне, снайперскі, спортабсталяванне, спрэчны мяч, стартавы, сутыкненне, таварыскі матч, тармажэнне, трэкавы, тэнісіст, тэхнічны фол, фехтаванне, чвэрцьфінал, штрафнік, штрафны час, экс-чэмпіён, эстафетны, юніёрскі, яхтсмен.

 

Да лекцыі 6. СІСТЭМА СТЫЛЯЎ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ. АСАБЛІВАСЦІ НАВУКОВАГА СТЫЛЮ МОВЫ

 

* Заданне 1. Прачытайце тэксты. Які стыль і тып выкладу гэтых тэкстаў?

 

Паходжанне дзяржавы ў Афінах

Плутарх распавядае пра тое, як грэчаскі герой Тэсэй, задумаўшы вялікую справу, аб’яднаў усе абшчыны Атыкі ў адзін горад і адзін народ, між тым, як раней апошні быў рассеяны і толькі з вялікімі цяжкасцямі мог быць сабраны для нейкай нарады па агульнай справе. Акрамя гэтага, паведамляе Плутарх, сярод народа ўспыхвалі спрэчкі і крывавыя разборкі, што ўскосна можа сведчыць аб тым, што ў народзе ўжо існавалі пэўныя супярэчнасці маёмаснага характару. Праводзячы ў жыццё гэтыя мерапрыемствы, Тэсэй склаў з сябе царскую ўладу і пакінуў за сабой толькі начальства над войскам і права захоўваць законы. Забягаючы крыху наперад, можна паставіць пытанне: ці не гэта ж у свой час зробіць Салон?

Хутчэй за ўсё, эпоха жыццядзейнасці Тэсэя – гэта пачатковы перыяд распаду першабытнага грамадства і фарміравання пераддзяржаўнай улады з усімі яго складанасцямі і супярэчнасцямі, калі то з’яўляліся, то знішчаліся першыя парасткі дзяржаўна-арганізаванага грамадства ў Афінах. Жадаючы павялічыць колькасць насельніцтва горада Афіны і кінуўшы кліч «сюды, усе народы», Тэсэй запрасіў народы сяліцца ў горадзе на роўных правах, але адначасова ён падзяліў народ на саслоўі, замацаваўшы за кожным з іх кола пэўных правоў і абавязкаў. Пры гэтым вялікіх перакосаў у аб’ёме правоў і абавязкаў паміж саслоўямі не было. Рэформы Тэсэя ў гэтым плане паслужылі пэўнай перадумовай наступных крокаў па стварэнні дзяржавы ў Афінах яго «наступнікамі» ў гэтай справе, і перш-наперш Салона і Клісфена.

У Старажытнай Грэцыі не было ў VІІІ – VІ ст. да н. э. неабходнасці ва ўсталяванні, як гэта мы назіраем на Усходзе, цэнтралізаванай эканамічнай сістэмы і сістэмы гаспадарання, бо геаграфічныя і кліматычныя ўмовы былі вельмі спрыяльнымі для таго, каб кожная абшчына магла весці сваю гаспадарку і забяспечваць свае ўнутраныя патрэбы ў матэрыяльных каштоўнасцях і найперш у харчаванні, адзенні, жыллі. Часовыя аб’яднанні абшчын, пра якія паведамляюць літаратурныя крыніцы, былі абумоўлены ў асноўным тым, што гэтым абшчынам пагражала знешняя небяспека ў форме войнаў і набегаў і яны вымушаны былі аб’ядноўваць свае намаганні ў барацьбе з агульным знешнім ворагам.

У сувязі з гэтым працэсы фарміравання сацыяльнай неаднароднасці грамадства і ўсіх іншых наступстваў, што прывялі да фармавання дзяржаўна-арганізаванага грамадства на тэрыторыі Атыкі, адбываліся не па-за межамі, а ўнутры абшчын, а дакладней, арганічна вырасталі з патрэбаў асобных абшчын.

Вельмі важнае значэнне для фарміравання дзяржаўна-арганізаванага грамадства ў Афінах мела каланізацыя грэкамі пабярэжжа Міжземнага мора, якая была выклікана шматлікімі прычынамі – племяннымі зрухамі, шчыльнасцю насельніцтва, недахопам сродкаў харачавання і г. д. Пад уплывам зыходу масы насельніцтва ў калоніі, увозу сырых прадуктаў з калоніі ў метраполію, развіцця індустрыі ў метраполіі і вывазу яе прадуктаў у калоніі актыўна развіваўся тавараабмен, паказчыкам чаго можа служыць узнікненне і распаўсюджанне ў грэчаскім свеце манеты. Нават пасрэдніцтва ў гандлі, падвоз і перавоз тавараў сталі ўжо ў Грэцыі ў гэты час аднымі з асноўных крыніц існавання вялікай групы людзей і нават асобных абшчын.

Сур’ёзнымі наступствамі, якія адбыліся пасля развіцця тавараабмену, зыходу эмігрантаў у калоніі і іх вяртання на радзіму, прытоку новых пасяленцаў у метраполію, якія не былі карыснымі для старой родавай (фратрыева-філавай) структуры грэчаскага грамадства і найперш для старой родавай арыстакратыі, сталася тое, што з’явілася мноства людзей, якія не належалі да старых родавых абшчын – філаў і фратрыяў. У Грэцыі іх называлі метойкамі (=перасяленцамі, абывацелямі). Пры гэтым дадзены слой насельніцтва не ўпісваўся ў старую родавую структуру і таму не падпарадкоўваўся ўладзе яе органаў, але быў настолькі вялікі ў колькасных адносінах і моцны ў эканамічных стасунках, што не лічыцца з гэтай з’явай было нельга.

Важную ролю ў фарміраванні дзяржаўна-арганізаванага грамадства ў Афінах адыграла так званая гамераўская эпоха, той час, калі грэкі стварылі сваю адметную вайсковую арганізацыю, мэтамі якой былі заваяванне, захоп чужых тэрыторый, рабаванне і падзел заваяванай маёмасці. У выніку гэтай дзейнасці былі фактычна створаны асобныя групоўкі прыватнага характару, добрай вайсковай вывучкі, якія фактычна «вырывалі» яе ўдзельнікаў з асяродку старых родавых (філа-фратрыевых) груп. Ваенная арганізацыя разбурала стары лад грэчаскай супольнасці. Акрамя таго, што ваенныя групоўкі дазвалялі карэнным чынам змяніць маёмаснае становішча асобы і адначасова абагаціцца альбо пераўтварыцца ў раба, яны фактычна разбуралі старую родавую арганізацыю ўлады. Паралельна, побач з родавай арганізацыяй улады і кіравання, узнікала новая і вельмі ўплывовая ўладная структура. Людзі прывыкалі да таго, што ёсць іншыя цэнтры ўлады, якія могуць задаволіць іх інтарэсы і патрэбы.

Такім чынам, развіццё вытворчых сіл і тавараабмену прывяло ў Афінах да абагачэння старой родавай знаці, узнікнення за кошт ваенных дзеянняў новага слою багатых і знатных людзей, разарэння дробных вытворцаў, росту рабства, яўнай маёмаснай дыферэнцыяцыі людзей і росту сацыяльнай напружанасці. Адначасова з гэтым адбывалася перамешванне паміж сабой прадстаўнікоў розных родаў і плямёнаў.

Найбольш значнымі мерапрыемствамі, шго прывялі да фармавання дзяржавы ў Афінах, былі рэформы Салона (564 г. да н. э.) і рэформы Клісфена (509 г. да н.э.). Можна сказаць, што «тэхналагічна» працэс фармавання дзяржаўна-арганізаванага грамадства ў Афінах быў завершаны ў выніку рэформаў Салона і Клісфена.

Плутарх піша, што маёмасная няроўнасць паміж багатымі і беднымі ў часы Салона дайшла да вышэйшай кропкі. Простыя людзі былі ў даўгу ў багатых людзей. Яны апрацоўвалі зямлю і аддавалі багатым шостую частку ўраджаю. Іншыя бралі ў багатых у доўг грошы, іх пазычальнікі мелі права вярнуць іх у рабства. Пры гэтым адны заставаліся рабамі на радзіме, а іншых прадавалі ў рабства за мяжу. Многія за даўгі вымушаны былі прадаваць у рабства нават сваіх дзяцей ці бегчы са сваёй радзімы з-за жорсткасці крэдытораў.

У гэты складаны для Афінаў час па просьбе суайчыннікаў, як багатых, так і бедных, кіраванне агульнымі справамі супольнасці ўзяў на сябе Салон, за якім не было ніякай віны і які не быў хаўруснікам багатых у іх злачынствах і ў той жа час не быў чалавекам бедным. Багатыя лічылі яго сваім таму, што ён быў чалавекам заможным і паходзіў са знакамітага роду, а бедныя давяралі яму таму, што ён быў чалавекам шчырым. Салон доўга не рашаўся ўзяць у свае рукі кіраванне, таму што баяўся «как сребролюбья людей, так и надменности их». Пры правядзенні рэформаў Салон адмовіўся ад «адзінаўладдзя» і праводзіў рэформы на падставе здаровага розуму і закону, з’яўляючыся па пасадзе толькі пасрэднікам (архонтам) і заканадаўцам. Сябрам жа, якія пераконвалі яго ўзяць усю паўнату ўлады, Салон сказаў: «Тирания – это хорошая крепость, только выхода из нее нет».

Салон перш-наперш выдаў законы, у якіх адмяніў кабалу і забараніў забяспечваць ссуды асабістай кабалой, адмяніў усе пазыкі, як прыватныя, так і дзяржаўныя, дазволіў кожнаму рабіць апеляцыю да народнага суда, павялічыў меры, вагі і манеты. Арыстоцель паведамляе аб тым, што свае законы Салон усталяваў на сто гадоў і напісаў іх на 16 кірбах – драўляных выбеленых дошках памерам прыблізна ў рост чалавека, якія былі складзены ў выглядзе прызмы, што паварочвалася вакол сваёй восі для зручнасці прачытання таго, што там было напісана. Разам з тым, паколькі законы не былі напісаны простай мовай, то ўзнікала шмат спрэчак, як грамадскіх, так і прыватных, якія даводзілася вырашаць суду. Афіняне паставілі гэтыя законы ў «царскім порціку» і далі клятву іх выконваць.

Выдаўшы законы і правёўшы неабходныя рэформы, Салон здзейсніў падарожжа ў Егіпет часткова па гандлёвых справах, а часткова з цікавасці і паведаміў пры гэтым афінянам, што вернецца на радзіму праз 10 гадоў. Арыстоцель тлумачыць гэтыя дзеянні наступным чынам: «Когда Солон устроил государство таким, как сказано, образом, к нему стали то и дело обращаться с докучливыми разговорами о законах, одни пункты порицая, о других расспрашивая. Ввиду этого он, не желая ни изменять их, ни навлекать на себя вражды, предпринял путешествие в Египет... Он не считал себя вправе, если бы лично присутствовал, истолковывать законы, но думал, что каждый обязан исполнять написанное».

Галоўным у рэформах Салона быў афіцыйны падзел насельніцтва па маёмаснай прымеце, незалежна ад прыналежнасці да той ці іншай абшчыны, на чатыры катэгорыі (класы): пентакасіямедзімнаў, вершнікаў, зеўгітаў і фетаў. Да першай катэгорыі належалі тыя афіняне, якія атрымлівалі са сваёй зямлі 500 мер сухіх і вадкіх прадуктаў, да другой – 300 мер, да трэцяй – 200. Пры гэтым кожнаму з адзначаных класаў ён дазволіў займаць пасаду ў органах улады ў адпаведнасці з велічынёй маёмасці, гэта значыць, увёў своеасаблівы цэнз, а тым, хто належаў да фетаў, дазволіў прымаць удзел толькі ў народных сходах і судах. Напрыклад, казначэяў можна было выбіраць толькі з класа пентакасіямедзімнаў. Вышэйшыя пасады Салон зрабіў выбіраемымі па жрэбію з ліку папярэдне выбраных, якіх намячала кожная з філаў.

Такім чынам, па сваёй накіраванасці рэформа Салона, у якой гаварылася аб скасаванні пазыкаў і юрыдычным замацаванні маёмаснага стану людзей, іх падзеле па маёмаснай прымеце на пэўныя катэгорыі, тычылася ў першую чаргу характару размеркавання і пераразмеркавання лішкавага прадукту, які з’явіўся ў вялікіх памерах у афінян і які размяркоўваўся ва ўмовах «поўнай свабоды» тавараабмену. Такое становішча з размеркаваннем і пераразмеркаваннем лішкавага прадукту і прывяло да хуткага размежавання маёмасці і абвастрэння сацыяльных супярэчнасцяў. Салон сваімі рэформамі ўвёў стабільнасць і парадак у тавараабменныя працэсы, урэгуляваў працэсы размеркавання і пераразмеркавання лішкавага прадукту. Адняўшы ў багатых афінян напачатку рэформаў пэўную частку лішкавага прадукту і задаволіўшы тым самым інтарэсы бедных, ён забяспечыў гарантаваную частку лішкавага прадукту багатым праз тыя дзяржаўныя пасады, якія яны змаглі займаць згодна са сваім юрыдычна замацаваным маёмасным становішчам. Недарэмна пасады казначэяў, як было адзначана, маглі займаць толькі тыя афіняне, якія ўваходзілі ў першую катэгорыю.

Акрамя гэтага, Салон паспрабаваў сфарміраваць новую сістэму цэнтральнага кіравання ў Афінах для вырашэння супольных спраў, якая б прыйшла на змену першабытнаабшчыннай сістэме арганізацыі ўлады. Дзеля гэтага ён стварыў Савет чатырохсот, па сто асобаў з кожнай філы. Пры гэтым кожная філа падзялялася на тры трыціі, а кожная трыція – на 12 наўкрарый. Аднак рэформы Салона ў дадзеным кірунку не былі паслядоўнымі і радыкальнымі, а таму старыя родавыя (=філавыя) сувязі не былі знішчаны, а значыць, «стварэнне» дзяржаўна-арганізаванага грамадства не было завершана.

I толькі Клісфен сваімі рэформамі канчаткова ліквідаваў рэшткі рода-племянной арганізацыі грамадства і завяршыў стварэнне дзяржавы ў Афінах. Ён на месца родавых сувязяў насельніцтва паставіў тэрытарыяльную яго арганізацыю. Усю тэрыторыю чатырох плямёнаў (філаў – па-грэчаску), якія раней аб’ядналіся паміж сабой, ён раздзяліў на 10 тэрытарыяльных філаў і даў ім новыя назвы па імёнах герояў роданачальнікаў, у сувязі з чым рашаючым для чалавека было месца жыхарства на тэрыторыі адной з іх, а не прыналежнасць да родавай арганізацыі. Арыстоцель слушна заўважае, што Клісфен імкнуўся пры гэтым «...смешать их, чтобы большее число людей получило возможность участия в делах государства. Отсюда и пошло выражение: «не считаться филами» – в ответ тем, кто хочет исследовать происхождение».

Дасягненню дадзенай мэты спрыяла тое, што ў склад новых філаў былі ўключаны іншаземцы і нават рабы. Клісфен усталяваў Савет пяцісот замест Савета чатырохсот, у які абіралася па пяцьдзесят чалавек ад кожнай ізноў створанай філы. Акрамя гэтага, усю тэрыторыю краіны Клісфен падзяліў на трыццаць частак (дэмаў) і прымусіў усіх лічыцца дэмамі. А каб канчаткова знішчыць старыя родавыя сувязі, ён прымусіў усіх публічна называць сябе па імені новых дэмаў. Назвы дэмаў ён даваў па іх мястэчках і па імёнах заснавальнікаў, таму што далёка не ўсе дэмы былі звязаны з месцамі.

Галоўнай мэтай рэформаў Клісфена было перамешванне насельніцтва. Раздрабіўшы насельніцтва па невялікіх акругах і аб’яднаўшы ў кожнай акрузе прадстаўнікоў розных родаў і фратрыяў, Клісфен разбурыў вялікія старажытныя групоўкі насельніцтва і «адсунуў» іх значэнне і ролю ў жыцці грамадства на «другія ролі». I самае галоўнае – ён «адсунуў» на «другія ролі» старажытныя групоўкі насельніцтва, г.зн. старыя рода-фратрыевыя сувязі ў фармаванні менавіта органаў улады і кіравання. I, як сцвярджае Р. Віпер, у далейшай гісторыі Афін ранейшыя арыстакратычныя роды не выступаюць больш у якасці самастойнай сілы. Праўда, трэба адзначыць і тое, што старая родавая арганізацыя працягвала існаваць і надалей, таму што былі захаваны ранейшыя роды, фратрыі і жрэчаствы, але яны не мелі свайго ранейшага значэння пры фарміраванні органаў улады і кіравання, пры наданні статуса афінскага грамадзянства (Сільч.).

 

Калядны вечар

– Міхась! Міхась! Хадзі сюды! – паклікаў да сябе Пятрусь Міхася.

Два браты, самыя меншыя Тарасавы сыны, выбіралі цёмны куток і пачыналі весці гутарку.

– Ну, дзе, ты думаеш, цяпер каляды? – пытаўся Пятрусь.

– Дзе ж? – адказаў, не думаючы, Міхась.– У Мінску. За гадзіну і да нас прыйдуць.

– Ото дурань! Ці ж можна за гадзіну прыйсці з Мінска.

– Дык яны на машыне прыедуць,– не здаваўся Міхась.

– Дурны ты! Каляды ж нежывыя. Дзень такі – каляды, свята,– тлумачыў Пятрусь Міхасю.

Тут гутарка на хвіліну абрывалася.

– Зараз прыедзе тата з Паўлюком,– пачынаў Міхась, як бы гаворачы сам з сабою, і яго круглыя цёмныя вочкі былі поўныя ціхіх думак.

Усе ў хаце чакалі Паўлюка і аб ім толькі і думалі. Дзядзька Андрэй зрабіў яму прыгожую шафку для кніг і прыбіў яе каля сцяны, дзе спаў Паўлюк. Маці паклапацілася напхаць мяккі сяннік і прыгатаваць чыстую пасцель. Старэйшы сын, Алесь, расстараўся другую стрэльбу, каб пайсці з Паўлюком на зайца. А Пятрусь і Міхась вывучылі ўвесь буквар, бо Паўлюк дакляраваў ім за гэта кніжак з малюнкамі.

Міхась з Петрусём тым часам гаварылі зноў. Цяпер размова ішла аб вячэры.

– Ты толькі, Міхась, не накідайся адразу на яду,– асцерагаў Міхася Пятрусь: – бо мама штораз будзе даваць смачнейшую страву. Я летась падашукаўся. Паставілі верашчаку, дык я давай хлыстаць. Потым даюць квас, ды такі смачны. Я – за квас. Далей, смажаная рыба... Вячэра яшчэ ў палавіне, а мяне ўжо хоць на пупе круці.

– А заўтра мы будзем шукаць на стале зерняты?

– А як жа? I якіх зернят больш будзе, тое збожжа налета лепш уродзіцца.

– Алесь елку нясе! – крыкнуу Міхась. Харошанькую, зялёную, купчастую елачку паставілі каля стала.

– А ёй тут добранька: цёпла! – гаварыў ён і заліваўся вясёлым смехам (Я. Колас).

 

Спартыўнае плаванне

Спартыўнае плаванне аб’ядноўвае плаванне на пэўныя дыстанцыі, падводнае, сінхроннае (мастацкае), гульнявое, прыкладное; частка пяцібор’я, трыятлона і інш. шматбор’яў. Плаванне на спартыўнай дыстанцыі ўключае спаборніцтвы на дыстанцыі ад 50 да 1500 м спосабамі кроль, кроль на спіне (вольны стыль), брас, батэрфляй (дэльфін), комплекснае плаванне.

Кроль, ці вольны стыль, – самы хуткі спосаб плавання. Брас падобны да рухаў жабы. Гэты стыль не вельмі хуткі, але дзякуючы прастаце і эканамічнасці рухаў ім можна праплысці вялікую адлегласць. Практычнае прымяненне плавання на спіне даволі нязначнае, і карыстаюцца ім, каб атрымаць псіхічную і мышачную разрадку пасля плавання іншымі стылямі. Да таго ж плаванне на спіне небяспечнае, паколькі плывец дрэнна арыентуецца і не бачыць таго, што адбываецца ў вадзе. «Батэрфляй» у перакладзе з англійскай мовы абазначае «матылёк». Сапраўды, рукі плыўца падымаюцца над вадой, быццам крылы. Па хуткасці батэрфляй уступае толькі кролю. Гэты стыль патрабуе вялікай фізічнай сілы, і таму плыўцы, якія спецыялізуюцца ў батэрфляі, заўсёды выдзяляюцца магутным целаскладам.

Гульнявое плаванне – рухавыя гульні (воднае пола і інш.). Прыкладное плаванне – ныранне ў даўжыню і на глыбіню, выратаванне на вадзе, пераадоленне водных перашкод.

Плаванне вядома здаўна як практычны і ваенна-практычны навык. Яшчэ старажытныя грэкі надавалі вялікае значэнне ўменню плаваць. Яны лічылі, што чалавек, які не ў стане добра трымацца на вадзе, па меншай меры варты насмешак.

Грэчаскі гісторык Герадот расказвае пра выдатнага плыўца Скіліда, які разам са сваёй дачкой Цыянай здзейсніў адважны ўчынак. Падчас вайны грэкаў з персамі ў 480 г. да н. э. Скілід і яго дачка падплылі ноччу да варожых караблёў і перарэзалі якарныя канаты. Надвор’е было штармавое, і многія караблі персаў былі выкінуты на ўзбярэжныя рыфы. Скілід і яго дачка праплылі каля 15 км. Цудоўнымі плыўцамі былі нашы продкі – старажытныя славяне. Візантыйскі гісторык Маўрыкій у УІІ ст. пісаў пра іх: «Яны асабліва здольныя перапраўляцца праз рэкі таму, што больш і лепш за астатніх людзей умеюць трымацца на вадзе».

Уменню добра плаваць надавалася вялікае значэнне ў рускім флоце. Пётр І увёў спецыяльныя заняткі па плаванні. У 1725 г. была адкрыта школа, у якой рускіх маракоў вучылі плаваць і веславаць.

Паводле даследаванняў гісторыкаў, старажытныя жыхары планеты плавалі кролем і брасам. Гэтыя стылі ўвайшлі і ў сучаснае спартыўнае плаванне, якое зарадзілася на рубяжы ХУ – ХУІ стст. і як від спорту поўнасцю сфарміравалася ў канцы ХІХ ст.

Першыя сапраўды спартыўныя спаборніцтвы па плаванні адбыліся ў 1877 г. у Англіі. З 1896 г. плаванне ўключана ў праграму алімпійскіх гульняў (уключае 32 нумары – па 16 мужчынскіх і жаночых). Міжнародная аматарская федэрацыя па водных відах спорту арганізавана ў 1908 г.

У Беларусі афіцыйныя спаборніцтвы па плаванні праводзяцца з 1924 г. У 1936 г. у Мінску пабудаваны першы плавальны басейн. Першы чэмпіянат Беларусі прайшоў у 1927 г. (г. Гомель). Сярод беларускіх спартсменаў найбольшых поспехаў дасягнулі Н. Бараноўская, Л. Брэхава, Э. Васількова, А. Герасіменя, А. Гукаў, С. Каплякоў, І. Ларычава, А. Рудкоўская, Г. Шчэрба, Н. Яршова (СэБ, ЭСЮС).

 

Інтэрв’ю з С.Хахловай

Святлана Хахлова адмаўлялася ад інтэрв’ю да апошняга дня чэмпіянату Еўропы па плаванні. Такі ў яе прынцып. Таму пра медаль, заваяваны ў пачатку чэмпіянату, мы гаворым у канцы, калі яна праплыла апошнюю ў Эйндховене дыстанцыю – 50 м кролем. А ўвогуле спаборніцтвы ў Галандыі ёй як ніколі ўдаліся: ні на адной з яе дыстанцый не было непераадольных бар’ераў.

Вось і на апошняй Хахлова ўжо ў паўфінале перакрыла нарматыў алімпійскай ліцэнзіі групы «А», які ніяк не даваўся раней.

– Для мяне ўпершыню выпалі такія спаборніцтвы, – пачала яна размову. – На кожнай дыстанцыі я плыла ў фінале. Даводзілася па некалькі разоў на дзень выходзіць на старт, плюс выступленні ў эстафеце. Звычайна ў мяне здараліся перапынкі, на працягу якіх можна было адпачыць. Зараз жа яны адсутнічалі.

– Аляксандра Герасіменя не выйшла на адну з дыстанцый. Магчыма, і табе трэба было гэта зрабіць?

– Выдаўся адзін дзянёк, калі я магла быць вольнай. Але далей праграму пабудавалі так, што давялося пастаянна выходзіць на дарожку. У мяне выраслі вынікі, і я змагла трапляць у фінал усіх дыстанцый, на якіх плыла.

– На закаце чэмпіянату падаспела і эстафета, з якой вы не прайшлі ў фінал...

– Але ўстанавілі рэкорд краіны, што радуе. У апошні дзень мы з Сашай вельмі стаміліся.

– А як сам чэмпіянат? Ён атрымаўся для цябе найбольш удалым у кар’еры...

– Лічу, што нармальна падрыхтаваліся. Безумоўна, заўсёды жадаеш лепшага. Я ж не паставіла сусветны рэкорд! Плыла побач з галандкай, якая ўстанавіла новае дасягненне. Якому спартсмену не хочацца яго ўстанавіць?

– Ці збіраешся стартаваць на бліжэйшым чэмпіянаце свету?

– Так, мы едзем усёй камандай, але пакуль не вызначыліся з дыстанцыямі. У Англіі прызначаны другі старт. Ён, думаю, будзе больш лёгкім. Хаця гэта і чэмпіянат свету, а не Еўропы, але ён па кароткай вадзе. Вялікая ж – яна і ёсць вялікая («Спортивная панорама»).

 

Трэцяе месца

Калі я ішоў дадому з басейна, у мяне быў вельмі добры настрой, таму што я заняў трэцяе месца ў стылі батэрфляй. Тата гаворыць, што ўсе людзі павінны ўмець плаваць, а хлопчыкі асабліва, таму што яны мужчыны. А які ж гэта мужчына, калі ён можа патануць падчас караблекрушэння ці проста так, на Чыстых прудах, калі лодка перавернецца?

І вось я сёння заняў трэцяе месца і зараз скажу пра гэта бацьку. Я вельмі спяшаўся дадому, і, калі ўвайшоў у пакой, мама адразу спытала:

– Ты што так ззяеш?

Я сказаў:

– А ў нас сёння былі спаборніцтвы.

Тата сказаў:

– Гэта якія ж?

– Заплыў на дваццаць пяць метраў у стылі батэрфляй...

Тата сказаў:

– Ну і як?

– Трэцяе месца! – сказаў я.

Тата проста ўвесь расцвіў.

– Няўжо? Вось здорава! – Ён адклаў газету. – Малайчына!

Я так і ведаў, што ён узрадуецца. У мяне яшчэ лепшы настрой стаў.

– А хто ж першае заняў? – спытаў тата.

Я адказаў:

– Першае месца, тата, заняў Воўка, ён ужо даўно ўмее плаваць. Яму гэта не цяжка было...

– Ай ды Воўка! – сказаў тата. – Так, а хто ж заняў другое месца?

– А другое, – сказаў я, – заняў адзін рыжанькі хлопчык, не ведаю, як зваць. Падобны да жабяняці, асабліва ў вадзе...

– А ты, значыць, выйшаў на трэцяе? – Тата ўсміхнуўся, і мне гэта было вельмі прыемна. – Ну што ж, – сказаў ён, – што ні кажы, а трэцяе месца таксама прызавое, бронзавы медаль! Ну, а хто ж застаўся на чацвёртым? Не памятаеш?

Я сказаў:

– Чацвёртае месца ніхто не заняў, тата!

Ён вельмі здзівіўся:

– Як гэта?

Я сказаў:

– Мы ўсе трэцяе месца занялі: і я, і Мішка, і Толік, і Кімка, усе-ўсе. Воўка – першае, жабяня – другое, а мы, астатнія васемнаццаць чалавек, мы занялі трэцяе. Так інструктар сказаў!

Тата сказаў:

– Ах, вось яно што... Усё зразумела!..

І ён зноў унурыўся ў газету. А ў мяне чамусьці зусім прапаў добры настрой (паводле В. Драгунскага).

Заданне 2. Прачытайце тэксты. Вызначце іх сістэму моўных сродкаў, марфалагічныя і сінтаксічныя асаблівасці, абгрунтуйце свае вывады.

◊ ПРАВА, інстытут грамадскага жыцця, прызначаны для рэгулявання найбольш значных грамадскіх адносін, якія патрабуюць дзяржаўнай аховы. Побач з інш. сац. рэгулятарамі (мараль, звычаі, традыцыі, рэлігія, культура і інш.) П. накіравана на забеспячэнне развіцця і дзеяння ўсяго сац. арганізма ў адпаведнасці з эканам. законамі і аб’ектыўнымі патрэбамі грамадскага развіцця. Сутнасць П. вызначаецца характарам і ступенню выяўлення волі і інтарэсаў розных груп сацыяльна неаднароднага грамадства. У больш раннія перыяды развіцця грамадства (у антычнасці, пры феадалізме) П. адкрыта замацоўвала і ахоўвала класавыя і саслоўныя прывілеі. Па меры дасягнення пэўнага ўзроўню цывілізаванасці, развіцця грамадскіх структур і інстытутаў П. стала адлюстроўваць больш шырокі спектр сац. інтарэсаў і трансфармавацца ў сродак кампрамісу пры іх сутыкненні. У развітым прававым цывільным грамадстве П. у большай ступені дасягне ўзроўню збалансаванасці, гарманічнай стабільнасці інтарэсаў, патрэб сац. груп і асобы. П. як спецыфічны рэгулятар грамадскіх адносін валодае важнымі якаснымі ўласцівасцямі: агульназначнасцю (рэгулюе тыповыя грамадскія адносіны), нарматыўнасцю (выяўляецца ў нормах, правілах, паводзінах агульнага характару), абавязков а с ц ю (парушэнне прававых прадпісанняў цягне ўжыванне мер дзярж. характару). Матэрыялістычнае разуменне П. зыходзіць з прызнання абумоўленасці галоўных уласцівасцей прававой прыродай адпаведных матэрыяльных адносін, якія ў класавым і дзяржаўным арганізаваным грамадстве выклікаюць пэўную юрыд. форму, незалежна ад свядомасці заканадаўцы. П. не можа быць іншым, чым эканам. лад і абумоўленае і культурнае, паліт., маральнае развіццё грамадства. У адпаведных гіст. абставінах П. з’яўляецца своеасаблівым акумулятарам цывілізацыі і нясе значны прагрэсіўны патэнцыял. Сучаснае навуковае праваразуменне грунтуецца на прызнанні асобай значнасці сінтэзу розных пазіцый і кірункаў гіст. прававой думкі, акцэнтуе ўвагу на першасным прызначэнні П. – забеспячэнне і абарона свабоды чалавека, вызначэнне П. як формы і меры свабоды і роўнасці. Успрыманне П. звязваецца з усеагульнымі каштоўнасцямі чалавечай думкі і гіст. практыкі (агульначалавечыя прыярытэты, справядлівасць, гуманнасць, маральнасць і інш.). Менавіта гэтыя каштоўнасці павінны выступаць крытэрыем ацэнкі заканадаўчых актаў з пункта погляду іх адпаведнасці П. і прававым прынцыпам. Удасканаленне праваразумення, вызваленне яго ад застарэлых уяўленняў садзейнічае ўсталяванню вяршэнства прававога закона і развіццю прававой культуры грамадства. Гл. таксама Параўнальнае правазнаўства, Прававая дзяржава, Прававыя адносіны, Прававое рэгуляванне, Прынцыпы права (С.К.).

◊ Паходжанне права, яго прыметы

Права ўзнікае натуральна-гістарычным шляхам у выніку тых сацыяльна-эканамічных пераўтварэнняў, што адбыліся ў грамадстве пасля трох буйных грамадскіх падзелаў працы.

Першы буйны падзел грамадскай працы – аддзяленне жывёлагадоўлі ад земляробства, другі – аддзяленне рамяства ад земляробства, трэці – адасабленне групы людзей, якія сталі займацца гандлем таварамі, – гандляроў. Непасрэдным следствам трох буйных падзелаў працы стала якасная маёмасная няроўнасць сярод людзей, сутнасць якой у тым, што пэўныя групы насельніцтва пачынаюць спецыялізавацца выключна (альбо пераважна) на нейкім адным відзе вытворчай дзейнасці, яны як бы «манапалізуюць» пэўную вытворчую дзейнасць, фарміруецца спецыялізацыя вытворчасці. 3 аднаго боку, спецыялізацыя садзейнічае значнаму павышэнню вытворчасці працы, а, з другога, натуральна прыводзіць да тавараабмену.

Прычым у выніку першага буйнога падзелу працы, што адбыўся паміж рознымі родамі і плямёнамі, складваецца рэгулярны міжродавы і міжпляменны тавараабмен. «В первой общине, – заўважае Арыстоцель, – т. е. в семье, не было явно никакой надобности в обмене; он сделался необходимым, когда общение стало обнимать уже большее количество членов. В самом деле, в первоначальной семье все было общим; разделившись, стали нуждаться во многом из того, что принадлежало другим, и неизбежно приходилось прибегать к взаимному обмену». Другі буйны падзел працы садзейнічае пранікненню сістэматычнага тавараабмену непасрэдна ў род і племя. Усё гэта непазбежна прыводзіць да колькаснай маёмаснай няроўнасці спачатку паміж родамі і плямёнамі, а пасля і ўнутры іх. Адбываецца пераразмеркаванне лішкавага прадукту на карысць найбольш уплывовых груп насельніцтва, асобных сем’яў, старэйшын, военачальнікаў, шаманаў, так званай «родавай арыстакратыі». Да таго ж рэгулярны тавараабмен лагічна прыводзіць да перамешвання насельніцтва, бо людзі перамяшчаюцца разам з таварамі. На месцы адносна замкнутай родавай, а затым і першабытнай суседскай абшчыны фарміруецца тэрытарыяльная абшчына.

Заканамерным вынікам азначаных працэсаў, якія доўжыліся тысячагоддзі, стала фарміраванне якасна новага грамадства ў параўнанні з першабытным грамадствам, заснаванага на рэгулярным тавараабмене, вядучая роля ў якім належыць таварна-грашовым адносінам і адносінам, што абумоўлены існаваннем тавараабмену і таварна-грашовых адносін.

Важным этапам у фарміраванні грамадства, заснаванага на рэгулярным тавараабмене, з’яўляецца перыяд так званай «прэстыжнай эканомікі». 3 развіццём індывідуальнай уласнасці і з’яўленнем лішкавага прадукту ў развіцці ўзаемаадносінаў паміж людзьмі, якія належалі пераважна да розных суседскіх абшчын, узнікае такая сацыяльная з’ява, як «абмен дарамі», ці, іншымі словамі, – «дараабмен». Пры гэтым дарыцель нічога не губляў, бо пры абмене дарамі дзейнічаў прынцып эквівалентнасці, так званая ўзаемнасць. Дарыцель набываў грамадскі прэстыж. Але больш важным з’яўляецца тое, што падчас існавання ва ўмовах прэстыжнай эканомікі людзі набылі навыкі абмену таварамі на прынцыпе эквівалентнасці. У іх свядомасці замацавалася разуменне таго, што тавары можна мяняць на суразмерных пачатках, пры гэтым яны навучыліся вымяраць эквівалентнасць тавараў.

I калі на самых першасных этапах прэстыжнай эканомікі абмен дарамі меў спарадычны, нерэгулярны характар, а людзі ажыццяўлялі дараабмен пераважна дзеля таго, каб набыць (ці атрымаць) грамадскі прэстыж, то з развіццём рэгулярнага тавараабмену перад грамадствам паўстала пытанне аб тым, як і з дапамогай якіх правілаў паводзін урэгуляваць новыя грамадскія адносіны, заснаваныя на тавараабмене, а таксама грамадскія адносіны, якія сфарміраваліся пад уздзеяннем таварна-грашовых адносін.

Існаваўшыя ва ўмовах першабытнага грамадства правілы паводзін – табу, міфы, аграрныя і жывёлагадоўчыя календары – не ў стане ўрэгуляваць узнікшыя ў выніку трох буйных грамадскіх падзелаў працы новыя грамадскія адносіны. Спатрэбіліся новыя віды нарматыўных рэгулятараў. Так узнікае права, а разам з ім адбываецца трансфармацыя ва ўсёй сістэме нарматыўнага рэгулявання грамадскіх адносін.

Якія прыметы выдзяляюць права сярод іншых нарматыўных рэгулятараў і адрозніваюць яго ад правілаў паводзін, якія былі ўласцівы першабытнаму грамадству?

Па-першае, права ўзнікае ў выніку развіцця рэгулярнага тавараабмену і таварна-грашовых адносін. Можна сказаць, што таварна-грашовыя адносіны з’яўляюцца «родавай пупавінай» права. Першапачаткова права ўзнікае менавіта для рэгулявання таварна-грашовых адносін, для рэгулявання такіх адносін, зместам якіх з’яўляецца абмен нейкімі матэрыяльнымі каштоўнасцямі. Затым права пачынае заканамерна пранікаць і ў іншыя сферы грамадскага жыцця і найперш выкарыстоўваецца для рэгулявання грамадскіх адносін, якія ўзнікаюць пад непасрэдным уплывам таварна-грашовых адносін.

Па-другое, права ўяўляе сістэму такіх правіл паводзін, «стрыжнем» якіх з’яўляецца эквівалент, г. зн., суразмернасць. 3 дапамогай разнастайных па змесце правіл паводзін, іх сістэмы ў таварна-грашовых адносінах, а таксама і ў іншых грамадскіх адносінах усталёўваецца суразмернасць пры абмене матэрыяльнымі каштоўнасцямі, пры кампенсацыі за згубленую маёмасць і г. д., і тым самым забяспечваецца раўнавага, стабільнасць, устойлівасць грамадскіх адносін. Апісанне аднаго з самых старажытных і прымітыўных правіл паводзін, з дапамогай якога забяспечвалася «кампенсацыя» за пэўную каштоўнасць, знаходзім у А.Г. Проста: «Если была убита собака, – піша А.Г. Прост, –то ее необходимо было повесить за хвост так, чтобы она касалась носом земли, и сыпать на нее пшеницу до тех пор, пока она не покроет собаку».

Па-трэцяе, права – гэта такая сістэма правіл паводзін, якая патрабуе абавязковай знешняй фіксацыі, знешняга выражэння, «матэрыялізацыі». Гэта патрэбна дзеля таго, каб аднастайна, «раз і назаўсёды» зафіксаваць у свядомасці людзей тыя суразмернасці, «эквіваленты», якія былі выпрацаваны для рэгулявання пэўных грамадскіх адносін, і надаць ім агульнаабавязковае значэнне, падкрэсліць іх непарушнасць. Прававыя нормы заўсёды фіксаваліся на «матэрыяльных носьбітах», якія былі найбольш зручнымі ва ўмовах існавання той ці іншай чалавечай супольнасці, – на папірусе, гліне, дрэве, камені і г. д.