І выкарыстання глазуры, тэхнікай роспісу і

інш. Значна пашырыўся асартымент выра-

баў, майстры імкнуліся паўтарыць у гліне

неабходныя ў побыце, але больш дарагія

Прамысловыя вырабы.

Такім чынам, шматвяковыя адрозненні

Паміж архаічным сельскім і высокаразвітым

Гарадскім рамяством у канцы 19 ст. пасту-

Пова сціраюцца. I тое, і другое арыентуец-

ца галоўным чынам на небагатых сельскіх і

местачковых спажыўцоў, а прадукцыя

адлюстроўвае мясцовыя густы і традыцыі.

Таму практычна пра ўсё ганчарства канца

Пачатку 20 стагоддзя можна гава-

Рыць як пра народнае, за выключэннем

хіба толькі кафлі, якая ў гэты час амаль уся

выраблялася па замежных узорах, і яўна

эклектычных, пераймальных вырабаў, што

Часам ствараліся некаторымі гарадскімі і

Местачковымі майстрамі.

Па самых прыблізных звестках, на мяжы

апошніх стагоддзяў на тэрыторыі Беларусі

налічвалася больш за 300 паселішчаў з ра-

Звітым ганчарным рамяством11. Сюды не

ўваходзяць шматлікія асяродкі, дзе праца-

вала толькі па некалькі ганчароў. Такія дро-

Бныя ганчарныя цэнтры былі больш хара-

ктэрны для паўночнага захаду Беларусі, дзе

даўжэй захаваліся архаічныя віды вытвор-

Часці і спосабы арганізацыі рамяства. У

Многіх вёсках Гродзеншчыны і захаду Ві-

Цебшчыны працавалі 1—2 ганчары, што

абслугоўвалі патрэбы аднавяскоўцаў і блі-

Жэйшага наваколля. Такіх адзінкавых май-

строў стала яшчэ больш на пачатку 20 ст.,

Што было вынікам вострай канкурэнцыі

паміж рамеснікамі, асабліва ў буйных га-

Радскіх і местачковых асяродках ганчар-

ства. Хто не вытрымліваў суперніцтва з

Больш моцнымі канкурэнтамі, вымушаны

быў наймацца да іх у чаладнікі ці перася-

ляцца ў аддаленыя рэгіёны, дзе можна

Было наладзіць уласную вытворчасць.

Асабліва паскорыўся гэты працэс перад

Першай сусветнай вайной. Падаражэнне

Сыравіны і паліва, неарганізаванасць збыту,

засілле перакупшчыкаў-пасрэднікаў, якія за

бясцэнак скуплялі ў ганчароў цэлыя партыі

Тавару і затым перапрадавалі яго, прыво-

Дзіць промысел да заняпаду, асабліва на

Захадзе Беларусі.

Значныя змены ў характары ганчарства

наступілі ў паслярэвалюцыйныя часы. Раз-

Бураная прамысловасць не магла забяспе-

Чыць насельніцтва неабходнай прадукцыяй.

Ганчарства

таму зноў узрос попыт на ганчарныя вы-

Рабы. Гліны было дастаткова, з-за шматга-

довых ваенных дзеянняў не было праблемы

Са свінцом для глазуры, хапала і папіва.

Статыстычныя звесткі за 1926 г. сведчаць,

што большасць ганчарных цэнтраў БССР, у

першую чаргу сельскіх, не толькі ўзнавілі

Ранейшыя маштабы вытворчасці, але часам

значна пераўзыходзілі іх. Напрыклад, у

Літвінавічах, Благаўцы, Крычаве налічвалася

Адпаведна 115, 100 і 72 ганчары, Лядах (Ду-

Бровенскі раён) — 60, Барысаве — 4312.

Арганізацыяй Саюза саматужніцка-пра-

Мысловай кааперацыі (1926) пачалося

аб'яднанне ганчароў у арцелі. Адна з пер-

шых ганчарных арцеляў была створана ў

Барысаве на базе некалькіх прыватных май-

стэрняў. Асабліва паскорыла гэты працэс

Стварэнне Беларускага мастацка-прамы-

словага саюза (1938), які аб'яднаў народ-

ныя мастацкія промыслы ў адзіную сістэму.

Ганчарныя арцелі былі арганізаваны ў Га-

Радку, Бабінавічах, Лядах (Віцебская

вобл.), Чавусах (Магілёўская вобл.), Урэч-

Чы (Мінская вобл,), Юравічах (Гомельская

Гаспадарчы посуд. Пачатак 20 cm. Гліна,

Тачэнне, чорнае глянцаванне. Пагост-Зага-

Родскі Пінскага раёна. НМГК.

Вобл.) і інш. Аднак арганізацыйна-творчыя

асаблівасці, характэрныя дпя арцеляў у

1930—50-я гады, вельмі абмяжоўвалі

магчымасці майстроў.

На іншай аснове развівалася ганчарства ў

заходняй частцы Беларусі, што апынулася ў

Складзе Польшчы. Прыкметны рост ганча-

Рнай вытворчасці адзначаецца і тут, але

выклікана гэта было збядненнем асноўнай

масы сялянства, дарагоўляй прамысловай

Прадукцыі. Часам ганчарства было адзіным

Сродкам існавання. Напрыклад, у густана-

Селенай, апе беднай ворнымі землямі Гара-

Дной (Столінскі раён) у 1920-я гады напічва-

лася рэкордная колькасць ганчароў — каля

Разам з ростам вытворчасці расла

Канкурэнцыя паміж рамеснікамі, іх вырабы

Абясцэньваліся. Тут ганчары нярэдка выму-

шаны былі абмяжоўвацца стварэннем

Толькі самай неабходнай прадукцыі, пера-

Важна гаспадарчага посуду простых фор-

маў.

Палепшыць становішча ганчарства спра-

Бавалі Таварыствы дапамогі хатнім рамё-

Ствам і народным промыслам: Віленскае

Ганчар А.Такарэўскі з Пружанаў. 1978.

Гляк. 1930-я гады. Гліна, тачэнне, чорнае

Глянцаванне. Пружаны. Гаршчок. 1930-я tabu.

Гліна, тачэнне, ангобны роспіс. Гарад-

Ная Столінскага раёна.

Народнае мастацтва Беларусі

(створана ў 1912 г.)# Палескае (створана ў

1924 г. ў Брэсце), Варшаўскае (створана ў

Г.); у Навагрудку была арганізавана

«Рамесніцкая хата». Таварыствы ставілі

Сваёй мэтай вырашэнне не толькі культу-

Рна-прапагандысцкіх, але і гаспадарчых мэ-

таў: арганізацыя занятку ў зімовыя месяцы,

Рацыянальнае выкарыстанне мясцовай сы-

равіны, навучанне ганчароў прагрэсіўным

Дасягненням керамічнай вытворчасці, дапа-

мога ў збыце прадукцыі. У 20-я гады была

наладжана выстаўка ў Брэсце, у 1929 г. —

у Познані, дзе высокую ацэнку атрымаў

Белагліняны посуд з Гарадной і чорнаглян-

Цаваныя «сівакі» з Міра і Івянца13. Камісія па

кераміцы Варшаўскага таварыства нала-

дзіла пастаянныя курсы для ганчароў. Іх на-

вучалі спосабам абпальвання вырабаў, гла-

Зуравання і аздаблення. Аднак магчымасці

курсаў былі досыць абмежаваныя, з Бела-

русі там пабывалі ўсяго 3—4 ганчары.

Больш прадукцыйнай была арганізацыя

курсаў на месцах, у буйных ганчарных цзн-

Трах, дзе можна было ахапіць значна боль-

шую колькасць майстроў. Так, Віленскае

таварыства правяло ў 1924 г. ганчарны курс

У Крэве (Смаргонскі раён), у 1936 г. — у

Ракаве (Валожынскі раён), у 1937 г. — у

Мападзечне. Аднак усе гэтыя патрэбныя,

Але рэдкія і эпізадычныя мерапрыемствы не

маглі аказаць прыкметнага ўплыву на ста-

Новішча ганчарнага рамяства.

У 1939 г., пасля далучэння Заходняй Бе-

Ларусі да БССР, тут у многіх ганчарных цэн-

Трах таксама былі створаны арцелі. Аднак

Маштабы промыслу прыкметна зменшы-

Ліся, паколькі прамысловаць задаволіла па-

трэбы ў асноўных прадметах побыту.

Часовае ажыўленне ганчарства назіраец-

ца ў першыя пасляваенныя гады. Узнавілі

Сваю работу арцелі, адрадзілася боль-

шасць традыцыйных асяродкаў ганчарства.

Аднак па ўзроўні вытворчасці ніводзін з іх

ужо не дасягаў даваеннага, паколькі зна-

чная частка мужчын — асноўнай вытворчай

Сілы — не вярнулася з фронту. У 50-я гады

ганчарныя арцелі і ўвогуле закрываюцца,

амаль заняпала рамяство і ў іншых ганча-

Рных цэнтрах. 3 аднаго боку, гэта было

Вынікам насычэння рынку прамысловай

Прадукцыяй, з другога — непрадуманай

фінансавай палітыкі ў адносінах да май-

строў-саматужнікаў.

У наш час ганчарства існуе ў тых жа фор-

мах, у якіх і ўсе іншыя віды народнага ма-

Стацтва. Адна з іх — народны промысел у

Сваім традыцыйным выглядзе. Сёння яго

маштабы моцна звузіліся, толькі ў некато-

Рых ганчарных цэнтрах працуюць 1—2 ган-

Чары. Рамяством яны займаюцца эпізады-

Чна, вырабляючы нешырокі асартымент по-

Суду, які сёння яшчэ карыстаецца попытам.

Апошнім часам дзякуючы ажыўленню вы-

Ставачнай, збіральніцкай# даследчыцкай,

Прапагандысцкай дзейнасці, а таксама ад-

Паведным урадавым мерам, у прыватнасці

Прыняццю Закона аб індывідуальнай пра-

цоўнай дзейнасці (1986), працэс заняпаду

стабілізаваўся, а ў некаторых выпадках

назіраецца нават адраджэнне рамяства ў

Заняпалых цэнтрах.

Аб'ектыўная тэндэнцыя да скарачэння

маштабаў ганчарнага промыслу вымушае

Шукаць іншыя шляхі яго развіцця, якія б

Стварылі аснову для яго адраджэння. Адзін

з такіх шляхоў звязаны з,сённяшняй цікава-

Сцю шырокай грамадкасці да традыцыйных

керамічных вырабаў не толькі як да чыста

утылітарных, але і дэкаратыўна-мастацкіх

рэчаў.

Вялікую ролю ў адраджэнні промыслу

Маглі б адыграць фабрыкі мастацкіх выра-

баў. На жаль# сапраўднага супрацоўніцтва

Іх з ганчарамі не назіраецца. На першым

Часе пасля рэарганізацыі Белмастпрамса-

юза ў фабрыкі Упраўлення мастацкай

Прамысловасці (1960) многія з іх (Сло-

Німская, Пінская, Аршанская, Гродзенская)

супрацоўнічалі з мясцовымі ганчарамі, але

неўзабаве гэтае супрацоўніцтва перастала

Задавальняць абодва бакі. Фабрыкі лічаць

Нерэнтабельнымі выдаткі на забеспячэнне

майстроў сыравінай, палівам і інш., у той

час як іх прадукцыя ў агульным аб'ёме вы-

Творчасці займае нязначны працэнт. Рэнта-