Происхождение болот. Торфонакопление. Типы болот.Строение, морфология и годрография торфяных болот.

ПАХОДЖАННЕ БАЛОТ IIX РАСПАУСЮДЖВАННЕ НА ЗЯМНЫМ ШАРЫ

Балота - прыроднае утварэнне, якое уяуляе сабой увшьготнены учас-так зямной паверхш, на яюм працякаюць працэсы торфаутварэння i тор-фаназапашвання. Балоты характарызуюцца развшцём спецыф1чных рас­лш, прыстасаваных да умоу павышанай вшьгащ i недахопу кюлароду.

Развщцё балот i балотных форм раслш адбываецца пры застойным ш слабапраточным увшьгатненш вepxHix слаёу глеб i грунтоу. Да балотных утварэнняу таксама адносяцца забалочаныя земл1, якия адрозшваюцца меншай магутнасцю тарфянога слоя i маюць иншую раслшнасць, што звязана з жыуленнем раслш пажыуным1 рэчывам1 з грунтоу, як1я падсцилаюць торф, а таксама асабл1васцям1 водна-салявога абмену пам1ж мше-ральным грунтам i тонюм слоем торфу. Частка зямной паверхш, на якой распаусюджаны тарфяны слой, называецца балотным масивам, щ прос­та балотам. Звычайна па краях балот знаходзяцца забалочаныя земл1.

Звычайна балоты утвараюцца у вышку забалочвання вадаёмау щ сушы. Гэта адбываецца пры спалучэнш ф1зжа-геаграф1чных умоу, як1я садзейш-чаюць адначасоваму запавольванню сцёку вады, насычэнню вшьгаццю па-верхневых гарызонтау глебы i грунтоу, акамуляцьп л1шкау вшьгац1 на па-верхн! зямл1. У вын1ку у верхшх слаях глебы i грунтоу наз1раецца пастаян-нае ui перыядычнае пераувшьгатненне, якое пагаршае умовы жыулення раслш к1слародам i М1неральным1 рэчывам1. У таких умовах з'яуляюцца асобныя балотныя расл1ны. Акрамя гэтага, пагаршаюцца 6\ях\и\чшля пра­цэсы разлажэння адмёрлых частак раслш, яюя паступова накопл1ваюцца, ушчыльняюцца i пераутвараюцца у торф. З'яуленне торфу - прыкмета пе-раходу сушы у забалочаныя земл1, а пры павел1чэнн1 магутнасц1 торфу - у балоты. Kani слой торфу у адмоуных формах рэльефу дасягае значнай ве-л1чын1, а паверхня балота вырауноуваецца з навакольнай мясцовасцю, ба­лоты пашыраюцца, ахопл1ваюць усё больш высок1я участк!.

Пры утварэнш балот значную ролю адыгрывае узровень грунтовых вод у торфе i прылягаючых сухадолах. 3 павел1чэннем таушчын1 торфу павы-шаецца узровень грунтавых вод, памяншаюцца ухты ix паверхн1, што прыводз1ць да запавольвання ix руху да балота. Значная частка балот на поуначы узшкла на месцы былых хваёвых лясоу, дзе на адпаведныя ста-дьи вышчалочвання лясных глеб пры бл1зюм заляганн1 водаупору пару-шаецца водна-паветраны рэжым паверхневых слаёу глебы. У вышку у лесе пры роуным рэльефе узнжаюць умовы для развшця балотнага пра-цэсу. Спачатку з'яуляюцца зялёныя iMxi (кукушк1н лён), потым сфагна-выя - тышчныя npaдстауники балотных iMxoy. Узн1кае працэс накаплення торфу, распаусюджваюцца тып1чныя балотныя дрэвы.

Часта балоты з'яуляюцца на месцы высечаных лясоу i лясных пажа-рау. Без леса памяншаюцца страты вшьгаш на трансп1рацыю. У вышку травяное покрыва спрыяе утварэнню дзярн1ны, пагаршаюцца умовы для шфшьтрацьн, узн1кае пераув}льгатненне. У так1м выпадку часта наз1раец-ца павышэнне узроуню грунтавых вод.

Балоты могуць утварацца на мяжы пойм, як1я заняты лугавой расл1нна-сцю. Пры гэтым вял1кае значэнне мае эвалюцыя самой раслшнасш. 1нтэн-ciyHae pa3Biuue раслшнасш прыводзщь да утварэння шчыльнай дзярншы, якая памяншае паступленне к1слароду у глебу. Лугавыя расл1ны адм1раюць, ix замяшчаюць iMxi i acoKi, менш патрабавальныя да умоу жыулення. Пачы-наецца працэс торфаназапашвання, у вышку чаго узн1кае тарфяное балота.

Невялтя балоты i забалочаныя земл1 таксама утвараюцца на схшах гор ui каля ix падножжа, на схшах рачных далш у месцах выхаду на па-верхню падземных вод. У зоне вечнай мерзлаты змерзлыя грунты служаць водаупорам, над ягам у глебе накогшваюцца глебавыя воды, ягая спрыя-юць забалочванню.

У зоне недастатковага увшьгатнення утварэнне балот магчыма тольга у далшах i поймах рэк щ у абмежаваных катлавшах, дзе пастаяннае i пе-рыядычнае увшьгатненне узншае у вышку прытока рачных, азёрных ui падземных вод, колькасць ягах перавышае ix расход на выпарэнне.

Забалочванне цесна звязана з торфанакапленнем. Торфанакапленне -вышк штогадовага прыросту аргашчнай масы раслш i працэсу разлажэн-ня адмерлых частак раслш. Рост тарфянога слоя адбываецца пры перавы-шэнн! вел1чын1 прыросту над вел1чынёй разлажэння. Найбольш спрыяль-ныя умовы для утварэння балот i назапашвання торфу складаюцца у зоне зaлiшнягa увшьгатнення ва умераным кшмаце. Магутнасць торфу тут наи­большая (да 8-9 м). На поунач i на поудзень ад гэтай зоны колькасць ба­лот памяншаецца. На поуначы у сувязи з больш халодным климатам па-мяншаецца прырост б1ямасы раслш. На поудш наз1раецца больш хуткае разлажэнне арганиа, нават пры павел1чэнш аб'ёму бкмасы раслш.

БУДОВА, МАРФАЛОПЯ I ГИДРАГРАФ1Я ТАРФЯНЫХ БАЛОТ

Па характары жыулення, умовах юнавання i складу раслш балоты па-дзяляюцца на тры асноуныя экалапчныя тыпы: эутрофныя (шзшныя), мезатрофныя (пераходныя) i ал1гатрофныя (вярховыя).

Шзшныя, ui эутрофныя, балоты распаусюджаны у пашжэннях рэлье-фу. Паверхня шзшных балот звычайна плоская щ слабаувагнутая (рыс. 5.2). Грунтавыя воды залягаюць бл!зка ад паверхш зямл1, таму, акрамя атма-сферных ападкау i сцёку вады з навакольных сухадолау, галоуную ролю у жыуленш выконваюць грунтавыя воды i воды рачных разл1вау, якiя утрымл1ваюць шмат мшеральных рэчывау. Гэта дазваляе расщ у TaKix умовах давол1 патрабавальным да жыулення эутрофным раслшам (воль-ха чорная, бяроза, гшнавыя зялёныя Mxi, некаторыя в1ды асаковых, хва-шчу, трыснягу i шш.).

Вярховыя, щ аллэтрофныя, балоты жывяцца галоуным чынам атмасфер-ным1 ападкам1, бедным1 мшеральньпш солямь У складзе раслш пераважа-юць менш патрабавальныя да жыулення вщы (сфагнавыя iMxi, верас, багун, журавшы, пушыца), а таксама прыгнечаныя хваёвыя пароды (рыс. 5.3). Ка-вёр са сфагнавых мхоу - характэрная рыса большасщ вярховых балот. На-запашванне торфу i рост iMxoy хутчэй працякаюць у цэнтры вярховага ба-лота. Па краях вярховых балот у вышку больш штэнс1унага водаабмену узрастае хуткасць працэсау раскладання apraHiKi. Таму паверхня вярховых балот мае выпуклую форму. У некаторых выпадках цэнтральная частка балота перавышае суседшя на 7-8 м. Пераходныя, iii мезатрофныя, балоты займаюць прамежкавае становшча пам1ж шзшным1 i вярховьшп.

На аснове дэталёвага вывучэння балот была распрацавана ix ланд-шафтна-генетычная клаафкацыя. Згодна з ёй балоты падзяляюцца на ба-лоты водападзелау, м1жрэчышчау, балоты рачных далш i азёрных катла-в1н. Сярод водападзельных выдзяляюцца балоты плоска-водападзельнага залягання, водападзельна-схшавага плоскага залягання i катлавшнага за-лягання. Балоты рачных далш бываюць тэрасным!, прытэрасным1, пой-меннага i рачных плёсау, старарэчышчавымк

Прыстасаванасць балотнага масиву да пэунага элемента рэльефу вы-значае воднае жыуленне, напрамак сцёку вады з балота, форму балота i яго абрыс у плане. Балоты могуць мець плоскую, увагнутую ui выпук­лую форму паверхш. Характэрным1 элементам! мшрарэльефу з'яуляюцца грады, лагчыны, купшы, м1жкупшавыя пашжэшп, бугры.

Грады - асобныя, выцягнутыя у даужыню участи, яюя чаргуюцца з так1м1 ж выцягнутым1 пан1жэнням1 - лагчыналй. Характэрнай асабл1ва-сцю такога комплексу з'яупяецца напрамак, у яюм працягваюцца грады i лагчыны - звычайна перпендыкулярна напрамку найбольшага ухшу па-верхн1 балота, канцэнтрычна разыходзяцца ад кропю макс1мальнай вы-iiibmi на балоце.

Купшы утвараюцца у вышку рознай шчыльнасщ першапачатковай дзярншы, што абумоулена раслшным1 асацыяцыям1 i водна-цеплавым1 умовам1 ix вырастания.

Бугры утвараюцца на балотах лесатундры у вышку марознага пучэн-ня. Яны складаюцца з торфу, пад якш знаходзщца слой вечнамёрзлых супншстых ui глшютых грунтоу. Балотныя вадацёю i азёры уяуляюць сабой зарастаючыя py4ai i рэчю, азёры.

Дрыгва - вельм1 моцна пераувшьготненыя участи балот, яня адрознь ваюцца разжыжаным торфам, тонкай дзярншай i высоим узроунем грун-тавых вод, яия пастаянна щ перыядычна выступаюць на паверхню. Таюя ynacTKi могуць дасягаць некальюх тысяч гектарау (асабл1ва у Заходняй Ci6ipbi).