Урьметли реис, урьметли оджалар. Меним диплом ишим къырымтатар фразеологизмлернинъ къулланув сааларына багъышлангъан.

Урьметли реис, урьметли оджалар. Меним диплом ишим Къырымтатар фразеологизмлернинъ къулланув сааларына багъышлангъан.

Къырымтатар фразеологиясы аля даа къырымтатар тильшынаслыкънынъ яхшы огренильмеген, ишлетильмеген болюги демеге мумкюн. Къырымтатар фразеологизмлери даа аз огренильгени себебинден бу мевзудаки диплом ишимиз актуальдир.

Къырымтатар фразеологиясы тильнинъ яш болюги олып, даа там оларакъ тайинленмеди. О, аля даа фразеология акъкъында олгъан малюматларны топламакъ ве тертиплемек дереджесинде тура.

Къырымтатар тилининъ фразеологиясында, къырымтатар халкъынынъ миллий хусусиетлери акс олуна. Мында халкънынъ зенгин тарихы, къырымтатар тилининъ кечмиши сакъланып къалгъанлар. Аслында, тек XIX асырдан башлап къырымтатар тили фразеологиясынен огърашкъан бир сыра алимлер пейда олды. Лякин, бу теткъикъатларнынъ чокъусы устюндир. Белли дереджеде терен олгъан теткъикъатлар да фразеологизмлернинъ бир тарафы тешкериле.

Ишимизнинъмакъсады. Диплом ишимизде къырымтатар тилиндеки фразеологизмлернинъ эмиетини ве къулланылгъан сааларыны огренмек. Лакъырды лексикасында актив дереджеде къулланмакъ.

Ишимизнинъ вазифеси. Биринджиден - фразеология акъкъында олгъан малюматны огренмек. Фразеологизм ве сёз арасындаки олгъан фаркъны анъламакъ ве фразеологик бирикмелернинъ пейда олув ёлларыны косьтермек. Экинджиден – оларнынъ классификациясыны, услюбий имкянларыны ве фразеологик бирикмелернинъ шекилленювини козетмек. Учюнджиден –Эшреф Шемьи-заденинъ «Козьяш дивар» поэмасындан фразеологизмлерни косьтермек. Сонъунда исе бир-эки мисаллер къошуп, умумий нетидже чыкъармакъ.

I Бабында Фразеология акъкъында умумий малюматны огрендик

Фразеология (юнанджа phrasis – ибаре, logos – сёз) 1) Лексикологиянынъ бир болюми олып, тильдеки тургъун сез бирикмелерни огрене. Тильдеки фразеологик бирикмелер ве ибарелернинъ топламыны да огрене. Меселя: Къырымтатар фразеологиясы.

Сёзлер киби, фразеологизмлерни де сёйлейиджи озю яратмаз, азыр алда алып кулланыр. Бу да белли тильде къонушыджылар озь тиллерининъ лексикасыны менимсемеге не къадар эмиет берселер, фразеологиясыны менимсемеге де о къадар эмиет бермелилер демектир.

Сезлернинъ озь манна ве грамматик хусусиетлерине къошулувы нетиджесинде сез бирикмеси пейда ола ве джумле тизиле.

Къырымтатар тили фразеологиясынынъпейдаолувёлларыве семантик джеэттенбирлешюви.

Къырымтатартилининъфразеологиясы, халкъныбуюкхазинесиоларакъ, онынъазырджеваплыгъыны, кескинакълыныкосьтере. Фразеологикибарелернесиль – несильден, агъыз – агъызданкечип, тильнинъифаделивасыталарысыфатындасакъланыпкъалдылар. Оларнынъшекиликъыскъа – маасытерен. Тильнинълексикзенгинлигиндефразеологизмлербуюк ер алалар. Оларныпейдаолувалларыныогренмекичюн, тек тильнидегиль, халкънынътарихыны, адетлерини де огренмеккерек.

Энъкъадимийфразеологикибарелер – букъырымтатархалкъы Ислам дининикъабулэтмезденэвельзаманлардапейдаолгъанветабиатмусибетлериненбагълыфразеологизмлердир. Меселя: «Ер ютсын».

«Буяпкъанишинъичюн сени ер ютсын!».

Буфразеолгикибаре, къадимийзаманлардаяшагъанадамларнынъзельзелегеогърагъаныныаксэте.

2. КъырымдаИслямдинидаркъалгъансонъ, даабир сыра фразеологизмлерпейдаолды. Меселя:

«Алла беляны берсин», «Алла косьтермесин»,

«Алла оны обирдюньядараатэтсин».

3. Чокъусыфразеологикибарелерхалкънынъурф-адетлериникосьтерелер. Буфразеологизмлернинъчокъусы той – дюгюнлернен, дуаларнен, дженазелернен, байрамларненбагълылар. Меселя:

«Бет ачмакъ», «Никяхкъыймакъ», «Башташ».

«Рустем агъанынъогълуМустафаненменимкъызкъардашымСаниеярынникяхкъыяджакълар».

Нетидже. Бильдиргенимизкиби, «фразеология тильшынаслыкъболюгиоларакъ, тильнинътургъунсёзбирикмелериджыйымынынъземаневийалыныветарихийинкишафыныогрене. Тилининъфразеологизмлернинътопламына да фразеология деймиз. Фразеологиянынъогренгенпредмети – тургъунсёзбирикмелерининъкатегориальаляметлери, фразеологизмлернинънутукътакъулланувкъанунларыве тильде пейдаолувёлларыдыр».

IIБабындаЭшрефШемьи – Заденинъ «КозьяшДивар»поэмасындакифразеологизмлернитедкъикъэттик. Фразеологикибарелергезенгинолгъанэсерлернинъбириси-ЭшрефШемьи- заденинъ «Козьяшдивар» поэмасыдыр. Бу поэма-дестанэвельдеичбирердетолусыненбасылмагъанэди. Тек 1990 сенеси «Йылдыз» меджмуасында (№4,5) ве 1994 сенеси «Таврия» нешриятынынъкъырымтатарэдебиятыболюгитарафынданайырыкитапалындадерджолунды. Поэманынъсюжетимасалныанъдыра. Тили исеалькъагъызяратыджылыгъыэсеринеошапкеле. Мындатургъунибарелер, фразеологизмлернисечипалдымвеАлимКуртсеитовнинътаснифинеэсасланып,талильэттим.Иште, буталильнинъбиркъысымынысизинъдикъкъатынъызгъатеклифэтейим.Фразеологизмлернинъпейдаолувелларына коре, поэмадаолгъанбойлетургъунбирикмелериниайырмакъмумкюн.

1)Къырымдаислямдининидаркъалгъансонъ, даабир сыра фразеологизмлерпейдаолды.Меселя:

Будюньягъакельмек»

«ай-ай, инсандогъгъансонъ,

Къартаймаса,кельмесе,

Будюньягъакельгенсонъ,

Ашшалыкъ не бильмесе …»(с.29);

Урьметли реис, урьметли оджалар. Меним диплом ишим Къырымтатар фразеологизмлернинъ къулланув сааларына багъышлангъан.

Къырымтатар фразеологиясы аля даа къырымтатар тильшынаслыкънынъ яхшы огренильмеген, ишлетильмеген болюги демеге мумкюн. Къырымтатар фразеологизмлери даа аз огренильгени себебинден бу мевзудаки диплом ишимиз актуальдир.