Утварэнне ВКЛ: розныя падыходы і канцэпцыі.

Для зах. зямель Русi XII—XIII стст. былi перыядам для феад. раздробл.. Паступ. фармiр-ца фак-ры, якiя падштурх-лі заходнерус. княствы да аб`яднання кансалiдацыi, утвар. адзiнай дзяржавы.

Прычыны утварэння ВКЛ: 1. звязана з сац.-эканам. развіццем рускіх княствау; інтэнс. развіцце феад. адносін, развіцце земляроб., жывелагад., гандлю і рамяства, узнік-не тэрытар. спецыялізацыі працы, узнік--не новых катэгорый вольнага і несвабод. насельн., рост сілы баярства. 2. самая важная прычына аб`яднанай тэндэнцыi на Русi – унутрыпалiт-я – у XIII ст. пачаўся новы этап iнтэнс. развiцця феад. адносiн, а гэта непазбежна вяло да абвастр. класавай барацьбы, што ў феад. грамадстве заўседы з`яўл-ся фактарам аб`яднальных працэсаў. Класу феад. спатрэбілася аб’яднаць свае сілы для узмацнення прававога рэгулявання феад. адносін, уніфікацыі феад. прыгнету з тым, каб прымацаваць сялян да зямлі. 3. на зах. землi ў большай ступенi ўплываў знешнепалiт. фактар у выглядзе двайной пагрозы з боку крыж-ў (з зах. і паун.-зах.)i татара-мангола (з усх., пауд.-усх. і поудня). Т.ч., сукупнасць унутр. i знеш. фактараў адрадзiла iмкненне заходнерус. княстваў да кансалiд-i (з яго фактычна былi выключаны Паўночна-Усходнiя i Паўдневыя землi Русi). А аб`яднанай сiлай заходнерускiх княстваў выступiла ўлада вялiкiх князеў лiтоўскiх.

У 1-й пал. XIII ст. пачынае стварацца цэнтралiзав. раннефеад. Лiт. дзярж. з моцнай вялiкакняскай уладай. Яе ўзнiкненне звязана з iмем лiт. князя Мiндоўга, якi шляхам крывавай барацьбы аб`яднаў больш. лiт. княстваў. Працэс аб`яднання ў ВКЛ быў працяглы i складаны. Ён адбываўвся больш за ст. – з др. чв. XIII па 3-ю чв. XIV ст. шляхамi: на асн. пагадненняў мiж лiт. i слав. князямi; дынастычных шлюбаў; пры дапамозе ваеннай сiлы. У час свайго росквіту пры князе Вітауце (15ст.) зах. граніца праходзіла па тэрыт. суч. Польшчы, усх. мяжа – праз Мажайск, на поун. – да Балт., на поудні – да Чорнага марэй.

Існуюць розныя канцэпцыі: 1. традыцыйная (літ.) – утвар. адзіная раннефеад. літ. дзяржава пад эгідай князя Міндоуга (Літва Міндоуга).

Першымi ў склад ВКЛ трапляюць землi Верхняга Панямоння, Чорная Русь, цi Новагародчына (Новагародак першая сталiцай ВКЛ). Полацк апынуўся ў складзе ВКЛ у 1307 г., Вiцебск – у 1320, Турава-Пiнскiя землi – у пач. XV ст. Асабл. паспях. аб`ядн. працэс iшоў пры Гедымiне (1316—1341). Iм была перанесена на ўсе ВКЛ Стараруская мадэль дзярж. кiравання. Рускi ўплыў адлюстроўваўся i на характары вайск. справы. Старабел. мова стала мовай дзярж. дакументаў (лiт. пакуль не мелi сваей пiсьменнасцi). Дзярж. – літоуская. 2. новая (бел.) Ярмаловіч – Літва гіст. была на тэрыт. суч. Бел.. Суч. Літва: зах. – Жэмайція, усх. – Аукштайція. Не літ. знаць захапіла руск. землі, а зах.-рус. княствы далучылі да сябе Літву і заснав. ВКЛ. Значыць, дзарж. была белар-й. 3. цэнтралісцкая – сэнс у тым, ўто у 13-14 ст. рашаюч. ролю у утвар. ВКЛ адыгралі літ. і бел. феад., а таму дзярж. была Літ.-Бел..

На наш погл., ВКЛ не было створ.толькі продкамі бел. і літ. ВКЛ – гэта полiэтн. дзярж. 4-х асн. народаў – бел., рус., укр. i лiт., дзе славяне займалi прыкл. 11/12 тэрыт. i складалi каля 80 % насельн.. Літ. былі этн. меншасцю, таму ВКЛ можна назваць руска-літ. дзяржавай.

 

7.Палiт. барац. ў ВКЛ у XIV-XV ст.(1341, 1377,1381 гг.)

ВКЛ нельга лічыць цэнтраліз. дзярж. Гэта была канфедэр. былых княствау, якія захоув. адносн. самастойн. Князь літ. з’яул. уласн. усей зямлі, а мясц. князі павінны плаціць даніну, дзяліцца з ім прыбыткам, пастауляць свае войскі.Аднак сітуацыя мянялася. Прычыны: 1. імкненне вялікакняж. улады да цэнтралізацыі 2. спробы умацаваць пануюч. станов. літ. феад. і падарваць былую магутнасць дынаст. Рурыкавічау. Насаджэнне літ. землеулад. пашырала сац. базу вялікакн. улады і прывязвала да цэнтра землі удзельн. кнств., з др. боку змяншала гаспад. дамен, скарач. матэр. базу яго улады у дзярж.. Узрастала эк. і паліт. магутн. літ. феад., што замацоувала у дзярж. тэндэнцыю да цэнтр.

Барацьба цэнтралiсцкiх i феадалiсцкiх пачаткаў пранiзвае ўсе ўнутрыпалiт. жыцце ВКЛ у XIV—XVI стст.. Вынiкам гэтай барацьбы былi крызiсы дзярж. улады, што пагражалi распадам дзярж.. Першы крызiс узнiк пасля смерцi Гедымiна (1341), калi вял. князям стаў яго любiмы сын Еўнут. Найб. моцныя з яго братоў, Альгерд i Кейстут, зверглi Еўнута у 1345 г.. I хаця на велiкакняж. прастол быў ўзведзены Альгерд, у ВКЛ склаўся своеасабл. дуалiзм вярх. улады. Альгерд і Кейстут падзялілі ВКЛ на 2-е часткі: на усх. – Альгерд, на зах. – Вільня, Трокі, Гародз., Берасц. і Луцкая землі - Кейстут Другi палiт. крызiс узнiк у 1377 г. пасля смерцi Альгерда. Пачынаецца барацьба супраць паліт. цэнтраліз.. Пры падтрымцы Кейстута на велiкакняж. прастол быў ўзведзены Ягайла, сын Альгерда,які імкнууся да цэнтраліз.. Аднак яго пазiцыi былi вельмi няўстойлiвыя,таму што: 1)рэальн. уладу Ягайла меу толькі на усх., 2)існавалі прабл. дынаст. характару – сын Альгерда Анд. Полацкі пратэндавау на прастол, 3) узмацн. апазіцыя зах.рус. княстау, незадав. паліт. цэнтр.. Барацьбу супраць паліт. цэнтраліз. узначал. А.Полацкі. Ен пагражае вайной ВКЛ. Выкарыстаушы такую сітуацыю ў 1381 г. Кейстут захапiў вярх. ўладу. Наступiў новы, трэцi палiт. крызiс.

Т.ч. грам.-паліт. жыцце у ВКЛ было напоунена барацьбой цэнтрабежных і цэнтраімклівых тэндэнцый, вырашыць якую вялікакняж. улада спрабавала пры дапамозе уніі з Польшчай.

 

Крэуская унія. Грамадз. вайна у ВКЛ 1386-1392. Востраускае пагадненне. Вітаут і цэнтраліз. дзяржавы.

Праз год Кейстут быў забiты Ягайлам. Ягайла не змог перамагчы цэнтрабежныя тэндэнцыi i адолець палiт. крызiс сваiмi сiламi i зрабiў стаўку на знеш. сiлу – Польшчу. К кан. XIV ст. складваюцца ўмовы зблiжэння ВКЛ i Польшчы (гэтага патраб. i знеш. небяспека – Тэўтонскi ордэн). Польск. феад. пратэндавалі на Валынь, Падолію, Галіцкую Русь. У 1385 г. 14 жніуня было падпiсана пагадн. мiж ВКЛ i Польшчай – Крэўская ўнiя. Ягайла стаў польскiм каралём. Па сваiх умовах унiя была iнкарпарацыяй ВКЛ у Польшчу i вяла да катал. экспансii на бел.-лiт. землях, землі літ. і рускія далучаліся да польс. кароны. У 1386 г. Якайла выбраны каралем і прыняу катал.. Незадав. уніяй (самаст. існав. ВКЛ прыпынялася) бел.-лiт. феад. пачынаюць барацьбу супраць унii. Ягайла праводзіць пракатал. паліт. У1386-1387 акаталічваюцца літ. феад.. Узнікае грам.-паліт. рух, які перарастае у 1-ю грам. вайну 1386-1387гг.. Рух ўзначалiлi Андр.Альгердавiч – на першым этапе, Вiтаўт, сын Кейстута – на другiм. Барацьба Вітаута з Ягайлам была накірав. на адстойванне дзярж. суверэн. ВКЛ. Вітаут абапірауся на літ.-бел. баярства і на шыр. колы насельн.. Гал. сілай Ягайлы было польс. войска. Барацьба вялася з пераменным поспехам і завярш. падпiс. Востраўскага пагаднення (5 жніуня 1392) аб падзеле ўлады памiж Ягайлам i Вiтаўтам. Яна значна карэкцiравала Крэўскую ўнiю: ВКЛ было гарантавана адасобл. дзярж. iснаванне, але ў саюзе з Польшчай i пад верхаўладзем польск. караля. Вітаут прызнаны ВкнЛ і яму былі вернуты спадч. уладанні: Трокі, Гародня, Бярэсце і Луцкая зямля. Ен дау клятву быць верным каралю, карал. і Польскай Кароне. Ен імкнууся замацав. свае пазіц. у ВКЛ з дапам. цэнтраліз. і зрабіу стауку на літ. феад.. Князь ВКЛ – Вітаут - апошні цэнтралізатар, які ліквідавау сіст. абл. спадч. княжання і замяніу яе інстыт. намесніцтва – намеснікамі прызнач. у зах.руск. княствы прадст. цэнтр. улады, пераваж. літ. паходж.. Але поунай цэнтр. ен не дасягнуу. Некат. надзельн. княствы атрымалі абл. прывілеі у якасці гаранта сваіх правоу. Але ж перам. у Грунвальдскай бітве 1410г. узняла паліт. ролю ВКЛ і адлюстравалася на асабіст. статусе Вітаута. Вітаут робіць спробы дасягнуць поун. суверэніт. і нават ператвар. ВКЛ у каралеуства. Юрыдычна палiт. самаст. ВКЛ была аформлена падпiс. Гарадзельскай унii 1413 г. (на р.Буг), але ўсе роўна пад уладай польск. караля. З аднаго боку Вітаут быу зацікаул. у захав. незал. ВКЛ і манаполіі на уладу у ім, а з др. боку не мог адмовіцца ад пагадн. з Польшчай. Таму Гарадз. граматай былі дараваны правы той частцы феадалау, што прынялі катал. і польс. гербы. Літ. феад.-катол. займалі выш. пасады і знаходзіліся у гаспад. радзе. Правасл. феад. бел. апынуліся у яшчэ больш нераунапр. станов.. Імкн. літ. феад. да дал. узмацнення сваіх пазіцый вылілася у ідэю ствар. літ. каралеуства. Але яна не здзейнілася, бо памер Вітаут.

Т.ч. аднаул. літ. прастола, ліквідац. абл. княжанняу, выбарнасць ВкнЛ на асн. Кр. уніі, колькас. рост, паліт. і маем. узвыш. баярства і шляхецтва, яго нежаданне мець неабмеж. уладувял. князя – сведчылане толькі аб поспехах у справе цэнтр., але і аб паступ. набыцці ВКЛ статусу неабмеж. канстытуц. манархіі.