Генеалогия в хх В. И на современном этапе

История генеалогии

Генеалогия, как знание родства, появилась вместе с человеческим обществом и живет на всех этапах его развития. В современных зарубежных энциклопедических словарях статья "Генеалогия" начинается с библейского ветхозаветного раздела. Библия рассказывает о происхождении и родстве всех многочисленных народов. Расцвет генеалогии во многих странах Европы совпадает с развитием феодализма. Когда в обществе появляется собственность и обсуждаются права ее наследования, особенно важно знание степени родства. Издавна повелось: чтобы преумножить владения, лучше родниться с зажиточной семьей. Расслоение общества приводит к появлению замкнутых групп (сословий), каждая из которых имеет свои особые права, обязанности, привилегии. Такая обособленность заставляет фиксировать степень родства внутри каждой семьи, чтобы не затесался чужак, и между различными семьями. В Англии и Франции в XVI веке создаются государственные должности, отвечавшие за правильность составления родословий.

В России родословные росписи появляются в конце XV века. Образование единого Русского государства требует юридического закрепления отношений между родами правящего класса. В сороковые годы XVI века появляются первые родословные книги, составленные в Разрядном приказе, ведавшим назначениями на военную службу. При Петре I была создана Герольдмейстерская контора. Меняя названия, она просуществовала при Сенате до 1917 года. Именно здесь официально утверждалось происхождение семей, велись генеалогические документы, которые начинали высоко цениться в обществе.

Генеалогия веками вырабатывала нормы оформления сведений о родстве в виде различных таблиц, росписей, досье, карточек. Устанавливались четкие правила заполнения этих документов: графика, символика, нумерация и так далее. Благодаря унифицированной системе знаков, своеобразному языку генеалогии, независимо от того, где составлен генеалогический справочник, прочесть его могут практически везде.

Термины родства в целом поражают разнообразием, большинство из них зародилось еще в Древней Руси. С давних времен известно три типа родства: кровное - по общему предку; свойство - по брачным союзам; духовное родство - кумовство, побратимство.

Российский XVIII век стал временем становления генеалогии как научной дисциплины. В трудах. В.Н.Татищева, М.М.Щербатова, Н.М.Карамзина в соответствии со сложившейся общеисторической методологией, генеалогические проблемы занимали центральное место. Отбор и способ изложения исторического материала напрямую зависел от генеалогического параметра, т.е. исторический текст структурировался по именам правителей и датам их правления. Не будем забывать, что авторы знаменитой норманнской теории также строили её преимущественно на генеалогической аргументации. Данная историческая парадигма потребовала в качестве служебного момента разработку методического генеалогического аппарата, в частности – генеалогических таблиц и росписей. Российские историки того времени не имели специально-генеалогических знаний, поэтому их росписи и таблицы, приложенные к общеисторическим трудам, отличались громоздкостью, сложностью, неточностью и неполнотой. Развитие исторической науки привело к детализации историко-генеалогических исследований во второй половине XVIII века: выходят работы Г.Ф.Миллера, П.М.Строева, М.Г.Спиридова по истории и генеалогии российского дворянства. Таким образом, в течение XVIII – начала XIX в. был накоплен богатейший фактический материал, что потребовало его осмысления в теоретическом плане. Данная задача была решена в соответствии с общим уровнем развития российской исторической науки и потребностями генеалогических исследований в 20-е – 30-е годы XIX в. в трудах П.В.Хавского и М.С. Гастева. В своих работах они определили основные генеалогические термины (линии, степени, колена, восходящее и нисходящее родство и т.д.), очерково изложили историю накопления генеалогического знания, показали в соответствие со сложившейся западноевропейской традицией методику графического изложения родословий. Таким образом, теоретическая генеалогия в начале XIX в. мыслилась как методика репрезентации результатов генеалогического исследования.

Теоретический толчок начала XIX в. задал эмпирическую парадигму почти на столетие, предопределив сдвиги в практической генеалогии. Во второй половине XIX в. выходят генеалогические справочники П.В.Долгорукова, А.Б.Лобанова-Ростовского, В.В.Руммеля и В.В. Голубцова, которые, несмотря на не вполне критическое отношение авторов к источникам, в то же время уделяли основное внимание полноте и точности изложения родословного материала. Дифференциация генеалогического знания выразилась в появлении трудов по истории отдельных родов (А.П.Барсуков, А.А.Васильчиков и другие); всё большее внимание генеалоги уделяют критическому анализу первоисточников (Г.А.Власьев, А.В.Экземплярский), генеалогической библиографии (Л.М.Савёлов). Наблюдается снижение роли генеалогии для общеисторических трудов, (С.М.Соловьёв, В.О.Ключевский), что косвенно свидетельствует о её превращении в самостоятельную дисциплину.

 

Генеалогия князей Ягеллонов

Ягелло́ны (белор. Ягелоны, польск. Jagiellonowie, лит. Jogailaičiai) — королевская династия, правившая в государствах Центральной Европы в XIV — XVI веках. Представители династии были великими князьями литовскими в 1377—1392 и 1440—1572, королями польскими в 1386—1572, королями венгерскими 1440—1444 и 1490—1526, королями чешскими 1471—1526. Ягеллоны — ответвление литовской династии Гедиминовичей, имеющей белорусские и балтские корни.

Владислав II Ягеллон, польск. Władysław II Jagiellończyk (1456—1516), король чешский 1471—1516, король венгерский Владислав (Ласло) II 1490—1516, король хорватский 1490—1516, женат 1476—1490 на Барбаре фон Бранденбург (1464—1515), дочери Альберта Гогенцоллерна (1414—1486), курфюрста Бранденбурга; второй брак 1490—1500: Беатрисса (1457—1508) Сицилийская (Неапольская); третий брак 1502: Анна де Фуа (1484—1506)

Людовик II, польск. Ludwik II Jagiellończyk (1506—1526), король чешский и венгерский Лайош II 1516—1526; король хорватский Людовик II 1516—1526, женат на Марии Габсбург (1505—1558); с его гибелью в битве под Могаче (1526) пресеклась венгерско-чешская линия Ягеллонов.

Ягеллоны - польско-литовская династия, ведущая свое происхождение от литовского князя и польского короля Ягайло. Уния Литвы с Польшей, изменяясь с течением времени и иногда прерываясь, была, однако, могущественным фактором в развитии исторической жизни. Благодаря унии образовалась в Восточной Европе обширная политическая федерация, которая представляла для других народов большую притягательную силу, и они приглашали Ягеллонов в государи. Чехи, отложившиеся в гуситскую эпоху от Сигизмунда Люксембургского, предлагали корону своей родины сначала Ягайло, потом Витовту, но чешско-польская уния не осуществилась вследствие противодействия, которое оказало католическое духовенство, опасавшееся распространения в Польше гуситской ереси. Когда умер Сигизмунд и чешский престол занял Альбрехт, гуситы возобновили мысль о чешско-польской унии: чешская корона была предложена второму сыну Ягайло, Казимиру, но план этот снова потерпел неудачу по тем же причинам. Вскоре после того Ягеллоны приобрели корону другой страны - Венгрии, когда на престол ее воссел (1440 г.) польский король Владислав III, погибший в походе против турок под Варной (1444 г.). Преемник его в Польше и Литве Казимир IV энергически преследовал цели династической политики. Путем договора с чешским королем Георгием Подебрадом он возвел на престол Чехии (1471) своего сына Владислава, но попытка посадить на венгерский престол второго сына, Казимира, была неудачна и привела к войне с венгерским королем Матвеем Корвином. После смерти последнего венгры признали своим государем чешского короля Владислава (1490). Таким образом в конце XV и начале XVI в. Ягеллоны царствовали в Литве, Польше, Пруссии, которая в 1454 г. добровольно подчинилась Казимиру IV, Чехии и Венгрии. Могущество их кажется некоторым историкам громадным, но в действительности основы этого могущества были непрочны, так как Я. располагали незначительными финансовыми средствами. В 1526 г., после гибели чешско-венгерского короля Людовика в битве с турками при Могаче, Я. лишились Чехии и Венгрии: эти страны, на основании договора, заключенного польским королем Сигизмундом с императором Максимилианом I (на Венском конгрессе 1515 г.), перешли во владение Габсбургов. В Польше и Литве Я. процарствовали до 1572 г., когда со смертью бездетного короля Сигизмунда II Августа прекратилась эта династия. Результаты династической политики Ягеллонов продолжали действовать и дальше в жизни Польши и Литвы. Династия, не отличавшаяся воинственностью, приобретала государства путем договоров, которые должны были гарантировать соединяемым странам одинаковое в правовом отношении положение. Так возникла и развилась так называемая ягеллоновская идея, которая привела Литву и Польшу к Люблинской унии. Положение династии в той и другой стране было неодинаково: польскую корону она получала путем избрания, Литва считалась ее наследственным владением. В 1564 г. Сигизмунд-Август отказался от своих наследственных прав в Литве и таким образом подготовил почву для соединения обеих стран, на основании политических начал, нормировавших польскую жизнь того времени.

 

І 17.Метрычныя кнігі

Метрычныя кнігі — крыніцы, якія складаліся у культавых установах для запісу актаў аб нараджэнні, шлюбе, разводзе, смерйі прыхаджанаў, што маюць грамадскае значэнне. У складанві метрычных кніг выдзяляюць царкоўную, г. зн. культава-абрадавую, і грамадзянскую, г. зн. статыстычна-кантрольную, рэгістрацыю актаў стану. Такі падзел звязаны з тым, што дакладны ўлік насельніцтва адносіцца да асно^ных дзяржаўных задач, і дзяржава, у залежнасці ад канкрзтнай гістарычнай сітуацыі (маецца на ўвазе ступень інтэграцыі царквы ў яе структуры), даручае складанне метрычных кніг сваім установам ui карыстаецца царкоўнымі метрычнымі кнігамі, усталяваўшы за іх складаннем пэўны кантроль. У Еўропе поўная перадача складання метрычных кніг у рукі свецкай улады найперш адбылася ў Францыі (1791). Што тычыцца РП і Расіі, дзе царква ўваходзіла ў дзяржаўныя структуры, перадача вядзення метрычных кніг свецкай уладзе адбылася пасля 1917 г.

Пакуль не адшуканы акты нормаў складання метрычных кніг у часы існавання РП. Пасля далучэння Беларусі да імперыі на яе тэрыторыю было распаўсюджана дзейснае заканадаўства ў гэтым накірунку. Вось храналогія найбольш значных мерапрыемстваў:

1724 г.— уведзены правілы складання метрычных кніг для праваслаўнага веравызнання;

1806 г. — уведзены друкаваныя формы кніг спачатку для праваслаўных;

1826 г.— уведзены правілы складання метрычных кніг для каталіцкага веравызнання;

1828 г., паўторна 1832 г. — для магаметан; 1832 г. — для лютэран; 1835 г. — для габрэяў;

1838 г. — указана, каб бацькі, успрыемнікі, сведкі ўласнаручна завяралі запіс у метрычнай кнізе;

1874 г., паўторна 1904 г. — уведзены правілы складання метрычных кніг для раскольнікаў;

1879 г.. паўторна 1906 г. — для баптыстаў.

Усе названыя законы адносна правільнага і пастаяннага складання метрычных кніг па асобным веравызнанням, што вызначалі канкрэтныя формы запісу актаў стану і кола асоб і ўстаноў, якія адказвалі за'-складанне і кантроль над гэтым складаннем, правілы і шматлікія дадаткі да іх былі згрупаваны ў 'ТІоўным зборы законаў" (1876).28 Практычнае складанне метрычных кніг у Расіі было даручана духавенству адпаведных веравызнанняў.

Метрычныя кнігі складаліся звычайна ў 2 экземплярах, толькі ў католікаў— у 3, а ў раскольнікаў — у 1 экземпляры. Прычым яны мелі аднолькавую моц ў баптыстаў і магаметан, у габрэяў адна кніга называлася агульнай, другая — частковай (частной), у астатніх кнігі падзяляліся на арыгінальныя (першасныя, белавыя) і копіі (другасныя, чарнавыя). Усе хрысціянскія метрычныя кнігі складаліся з трох частак: аб народжаных, узяўшых шлюб і памерлых, габрэйскія і магаметанскія яшчэ мелі частку аб разводах.

Захаванне метрычных кніг адбывалася наступным чынам: праваслаўныя— белавыя ў кансісторыі, чарнавыя копіі ў прыходзе: каталіцкія — копіі ў кансісторыі і, напэўна, у дэканаце, арыгіналы ў касцёле; лютэранскія — копіі ў кансісторыі, арыгіналы ў кірсе; габрэйскія— агульныя ў гарадской думе, частковыя ў малітоўных таварыствах (сінагогах); магаметанскія— адна ў Арэнбургскім ці Таўрычаскім духоўным праўленні, другая ў мячэці; раскольнікаў — у губернскім праўленні; баптыстаў—~ адна ў губернскім праўленні, другая ў павятовым паліюйскім упраўленні.

Форма складання метрычных кніг была аднолькавая для ўсіх веравызнанняў у тым, што тычыцца самой сутнасці запісу актаў стану, у той час як змест саміх актаў і знешні выгляд кніг, зразумела, адрозніваліся.

Метрычныя кнігі аб народжаных змяшчалі наступныя генеалагічныя і іншыя звесткі: № па парадку, магчыма № па парадку асобна для мужчынскага і жаночага полу, дата нараджэння, дата спраўлення культавага абраду (хрышчэнне, абразанне, нарачэнне), званне (звычайна указание саслоўя і месца прыпіскі), прозвішча, імя і *імя па бацьку бацькоў і іх веррвызнанне, званне, прозвішча, імя і імя па бацьку ўспрыемнікаў (гл. дадатак 1).

Метрычныя кнігі аб узяўшых шлюб змяшчалі наступныя генеалагічныя і іншыя звесткі: № па парадку, дата ўзяцця шлюбу (у дадзеным выпадку адпавядае даце спраўлення культавага абраду), званне, прозвішча, імя і імя па бацьку жаніха, які шлюб (г. зн. першы — маладзён, другі — удавец ці разведзены) і ўзрост; адпаведна такая ж інфармацыя пра нявесту, прозвішча, імя і імя па бацьку сведкаў шлюбу (гл. дадатак 2).

Метрычныя кнігі названага віду ў праваслаўных і каталікоў мелі асобны дадатак — кнігі дашлюбных вобыскаў (шлюбных экзаменаў). Яго існаванне, пэўна, тлумачыцца прынятым у-хрысціянстве звычаі рабіць агалашэнне перад вянчаннем, ці няма якіх-небудзь перашкод дла заключэння канкрзтнага шлюбу, у гэтым сэнсе "вобыск" ("экзамен1*) трэба разумець як адкрыццё ўказаных перашкод. Гэта пацвярджаюць і пытанні, на якія павінен быў адказаць кожны маладзён. Што тычыцца генеалагічнай інфармацыі, то яна, прынамсі з 1838 г., была аналагічная звычайным метрычным кнігам аб узяўшых шлюб.

Метрычныя кнігі аб памерлых змяшчалі наступныя генеалагічныя і іншыя звесткі: № запісу па парадку, магчыма, № па парадку асобна для мужчынскага і жаночага полу, дата смерці, званне, прозвішча, імя і імя па бацьку памерлага, яго узрост, ад чаго або якой хваробы памёр, дата (у некаторых канфесіях супадала з датай спраўлення культавага абраду) і месца (на якіх могілках) пахавання (гл. дадатак 3).

Метрычныя кнігі аб разведзеных змяшчалі наступныя генеалагічныя і іншыя звесткі: № запісу па парадку, дата разводу (скасавання шлюбу), званне, прозвішча, імя і імя па бацьку разведзеных.

Хрысціянскае веравызнанне практычна не дапускала развод, хіба толькі ў надзвычайных выпадках (блуднае жыццё мужа ці жонкі) і толькі з дазволу вышэйшага (не мясцовага) начальства. Падобныя асабістыя справы ў значнай колькасці захаваліся ў фондах адпаведных духоўных кансісторый.

Метрычныя кнігі захоўваюцца ў фондах асобных культавых устаноў і.адпаведных духоўных кансісторый (ці ўстаноў, што іх замяшчалі). Сёння ў НГАБ захоўваюцца фонды наступных кансісторый: Мінская духоўная кансісторыя (ф. 136), Магілёуская духоўная кансісторыя (ф. 2301), Полацкая духоўная кансісторыя (ф. 2531), Мінская рымска-каталіцкая духоўная кансісторыя (ф. 937), Магілёўская рымска-каталіцкая духоўная кансісторыя (ф. 1781)34. Апрача тага, у НГАБ захоўваюцца фонды асобных культавых устаноў пра вас лаў нага, каталіцкага, уніяцкага, іудзейскага веравызнанняў, у тым ліку па Мінскай губ. — больш 235 фондаў, па

Магілёўскай губ.^— больш 170 і па Віцебскай губ.— больш 40 фондаў. Метрычных-кніг і спісаў спаведнікаў прыблізна налічваецца: па Мінскай губ?— 6165.а^із., па Магілёускай— 4150 і па Віцебскай — каля 1050 адз.

Варта адзначыць, што вялікая колькасць розных метрычных кніг, асабліва па' культавых установах Заходняй Беларусі, што знаходзіліся па 1939 г. у складзе Польшчы і дзе практыка складання метрычных кніг працягвалася да заканчэння другой сусветнай вайны, захоўваецца сёння ў абласных (і раённых) архівах органаў ЗАГС. Гэтьтя кнігі з цягам часу (па заканчэнні тэрміну захавання— 75 гадоў) павінны быць перададзены на захаванне ў гістарычныя архівы, Між іншым, Гомельскі і Магілёўскі аблархівы органаў ЗАГС практычна перадалі ўсе існуючыя метрычныя кнігі (па 1918 г. уключна)™ У Віцебскім аблархіве органаў ЗАГС знаходзяцца метрычныя кнігі пераважна касцёлаў, а таксама некаторых праваслаўных і стараверскіх цэркваў, галоўным чынам з тэрыторыі былога Дзісенскага пав. Віленскай губ. (што знаходзілася ў складзе Польшчы да 1939 г.). Брэсцкі аблархіў органаў ЗАГС таксама захоўвае метрычныя кнігі культавых устаноў, што дзейнічалІ пасля 1918 г., з якіх частка кніг па 1922 г. уключна (гэта кнігі з тэрыторый былой Гродзенскай губ. і часткова Мінскай, што трапілі ў архіў органаў ЗАГС пасля стварэння Брэсцкай вобл.) перададзена ў НГАБ.

Захаванне метрычных кніг па Гродзенскай губ. мае свае асаблівасці. Найбольш старажытная частка іх знаходзіцца на захаванні ў НГАБ у г. Гродна, пазнейшыя — у Гродзенскім аблархіве органаў ЗАГС, але ў межах існавання дакладна Гродзенскай вобл. Больш таго ў Гродзенскі аблархіў органаў ЗАГС трапілі метрычныя кнігі (тыя, што захоўваліся на месцы31) па Лідскім і Ашмянскім пав. былой Віленскай губ. 3 Мінскім аблархівам органаў ЗАГС сітуацыя падобная: метрычныя кнігі культавых устаноў усходняй часткі Мінскай губ. па 1918 г. уключна сёння цалкам знаходзяцца ў НГАБ; метрычныя кнігі заходняй часткі (з тэрыторый, што знаходзіліся ў.складзе Польшчы) па 1922 г. уключна — там жа, кнігі пазнейшага перьгяду пакуль засталіся ў архівах органаў ЗАГС; гэта ж тычыцца кніг па Ашмянскім, Вілейскім і Дзісенскім пав. былой Віленскай губ. у межах існавання дакладна Мінскай вобл.

 

 

 

16 і 23. Інвентары маёнткаў

 

Галоўнымі крыніцамІ па генеалогІІ сялян з'яўляюцца інвентары маёнткаў, матэрыялы адмены прыгоннага права, мясцовага самакіра-вання, сельскагаспадарчага і ваенна-конскага перапісаў і г. д.

НаЙбольш тыповая для ВКЛ у XVI — XVIII стст. крыніца па генеалогіі сялян— інвентары маёнткаў. Інвентар (ад лацінскага inventarium — вопіс) — гэта статыстычна-эканамічнае апІсанне пэўнага феадальнага ўладання. Інвентары складаліся па ініцыятыве землеўладальніка (часцей з выпадку смерцІ гаспадара і адкрыцця спадчыны, г. зн. для дакладнага ўліку, якая маёмасць падлягае падзелу) і рэгулявалі адносіны паміж уласнікам зямлі і яе фактычным уладальнікам (селянінам і інш.), маючы дагаворную моц для абодвух бакоў. Інвентары складаліся таксама на вялікакняжацкія, царкоўныя і іншыя ўладанні.

Поўныя інвентары складаліся з трох наступных частак: 1)апісанне феадальнага двара; 2) апісанне зямельнай уласнасці; 3) відьт, памеры, спосабы вылічэння павіннасцей і падаткаў, умовы карыстання ўгоддзямі і г. д. Скарочаныя інвентары змяшчалі інфармацыю пра панскую гаспадарку і пра надежную да яе воласць. Сярод іх вылучаюць як асобую разнавіднасць берчакі — пералік сялянскіх гаспадарак з указанием зямельнага надзелу, а таксама памераў натуральнага і грашовага чыншу. У XVI — першай палове XVII ст. перапіс праводзіўся па валоках ці па службах, дзе не было валочнага памеру, пазней пераважаў павалочна-падворны перапіс, прычым вылучаліся асобныя дымы42.

Звычайна інвентары змяшчалі наступныя генеалагічныя і іншыя звесткі: прозвішча і імя (зрэдку Імя па бацьку) гаспадара, колькасць працаўнікоў мужчынскага полу ў сям'і, зямельны надзел, у тым ліку колькасць валок і іх характарыстыка, звесткі пра маёмасцъ і хатнюю жывёлу, натуральныя і грашовыя павіннасці сялян.

Вядомы інвентар маёнтка Дзялятьгчы Навагрудскага ваяв., што належау кн. Багуславу Радзівілу, за 1652 г., дзе сярод агульнай масы прозвішчаў і імён сялян сустракаюцца раз-пораз запісы накшталт "Яська Аніскавіч, сыны Пархмен і Сцяпан", "Іллзі Ланковіч з братам Паўлюком" і інш.43 Такія запісы рабіліся, напэўна, па жаданні ўладальніка ці арандатара маёнтка (для больш дакладнага ўліку прыгонных) і не лічацца тыповымі для інвентароў XVII ст. У канцы

XVIII ст.'падобныя фрагментарныя звесткі паступова перарастаюць у запіс аб поўным складзе сям'і, калі-нікалі з пазкачэннем узросту, а ў

XIX ст. становяцца тыповай з'явай. Адзначым, што ўказаныя асаблівасці характэрны як для прыватнаўласніцкіх, так і дзяржаўных (скарбовых, казённых) маёнткаў.

У XIX ст. значнай крыніцай з'яўляюцца афіцыйныя інвентары, што было звязана са спробай царскага ўрада навесці парадак у адносінах паміж сялянамі і памешчыкамі, якія нярэдка карысталіся "другім выдакнем прыгону". На аснове Палажэння Камітэта па справах заходніх губерняў ад 15 красавіка 1844 г. былі ўтвораны губернскія камітэты для разгляду і складання інвентароў панскіх маёнткаў. Іх галоўнай задачай было разгледзець, скласцІ, выправіць, праверьтць і зацвердзіць інвентары з азначэннем памеру павіннасцей сялян на карысць памешчыка. Гэтыя інвентары складаліся па асобньтх панскіх маёнтках на ўсе населеныя пункты, што ўваходзілі ў яго склад44.

Звычайна такія інвентары змяшчалі наступныя генеалагічныя і іншыя звесткі, якія пазначаліся ў асобнай частцы пад назвай пасямейны спіс сялян (пасямейны спіс дваровых): №двара па парадку, прозвішча, імя і імя па бацьку гаспадара з пазначэннем усіх членаў сям'і і роднасных сувязей паміж імі, узрост усіх вышэйназваных асоб, колькасць рзвізскіх душ мужчынскага і жаночага полу, колькасць наяўных душ мужчынскага і жаночага полу, маёмасць, у тым ліку дом, колькасць рабочай і нерабочей жывёлы па асобных відах, колькасць надзельнай зямлі, у тым ліку сядзібнай, ворнай і сенакосу, натуральныя павіннасці, г. зн. баршчына, дадатковыя работы, у тым ліку аброк. Зразумела, для дваровых не пазначаўся надзел зямлі і павіннасці, затое ўказваліся від выконваемай работы і заробак.

Варта адзначыць, што адпаведны працэс для казённых сялян называўся люстрацыяй, а дакументы — люстрацыйнымі інвентарамі. Іх складаннем загадвалі асобныя губернскія ўпраўленнІ дзяржаўнай маёмасці. Яны змяшчалі інфармацыю, якая адпавядала вышэйназваным інвентарам, і1 храналагічна адносяцца да таго ж перыяду (сярэдзіна XIX ст.).

Наибольшая колькасць афіцыйных інвентароў захавалася ў НГАБ у фондах адпаведных камІтэтаў: па ВІцебскай губ. — ф. 2635 (1382 адз.), па Магілёўскай" губ. — ф. 2221 (78 адз.), па Мінскай губ. — ф. 142 (1775 адз.), усяго не менш як 3235 адз. захавання, Найвялікшыя архіўныя фонды, што змяшчаюць інвентары XVI— XVIII стст., — "Князі РадзівільГ (ф. 694, КМФ-5, больш за 5000 адз.) і "Калекцыя старажытных інвентароў каралеўскіх, панскіх і духоўных MaeHTKay" (ф. 1928, 286 адз.).

Наступная крыніца па генеалогіі сялян — матэрыялы, звязаныя з рэформай 1861 г. Гэта ўстаўныя граматы і выкупныя акты на зямлю, якія з'яўляюцца ўскоснымІ генеалагічнымі крыніцамі. Рэформа праводзілася наступным чынам: спачатку складалася ўстаўная грамата, дзе былі залісаны ўсе сяляне І дваровыя, а таксама зямельныя надзелы і павіннасці, на падставе якіх потым вызначалася выкупная сума і складаўся спіс сялян, якія набывалІ зямлю ў памешчыка. Згаданыя дакументы складалІся ў губернскіх па сялянскіх справах установах (присутствиях) на кожны асобны маёнтак і на ўсе населеныя пункты, што ўваходзілі ў яго склад.

Імянны спіс сялян маёнтка (прыкладаўся да ўстаўной граматы) змяшчаў наступныя генеалагічныя і іншыя звесткі: № па парадку двароў, прозвішча, імя і імя па бацьку гаспадара, зямельны надзел, у тым ліку колькасць зямлі і яе прызначэнне, павіннасці, у тым ліку гадавыя і прызначаныя па Палажэнні, і пастаянны аброк (выкарыстоўваўся для налічэння выкупной сумы).

Імянны спіс сялян-гаспадароў, што выкупілІ зямлю ў маёнтку (прыкладаўся да выкушюга акта на зямлю), змяшчаў наступныя генеалагічныя і іншыя звесткі: № па парадку двароў, прозвішча, імя і імя па бацьку гаспадара, выкупляемы зямельны н?дзел, у тым ліку колькасць зямлі і яе прызначэнне, гадавы аброк для складання выкупнога акта, штогадовы выкупны плацеж, выкупная пазыка.

У 1916 г. у Расійскай імперыі адбыўся 1-ы Усерасійскі сельскагаспадарчы перапіс, галоўнай мэтай якога было сабраць матэрыял для выпрацоўкі канкрэтных мерапрыемстваў па забеспячэнні насельніцтва і арміі харчаваннем. Яго галоўная ўвага была звернута на атрыманне наступнай інфармацыі; колькасць надзельнай і арэнднай зямлі, склад і колькасць^сатняй жывёлы, улік пасяўных плошчаў для розных тыпаў гаспадарак і Інш. Разам з тым некаторыя фармуляры перапісу ўтрымліваюць пэўную (ускосную) генеалагічную інфармацыю. Гэта фармуляры" № 2 і 4, якія прызначаліся для скразнога абследавання сялянскіх J прыватнаўласніцкіх гаспадарак з пасевам звыш 50 дзес, і фармуляр № 6 — спісы двораўласнікаў (домохозяев). Перапіс праводзіўся ва ўсіх сельскіх населеных пунктах і мястэчках, таму яго матэрыялы могуць выкарыстоўвацца для даследаванняў як па генеалогіі сялян, так і гарадскога насельніцтва. Адказнымі за правядзенне псрапісу на месцах былі губернскія земскія ўправы, таму названыя крыніцы павінны знаходзіцца ў адпаведных фондах.

У 1917 г. у Расіі адбыўся асобны пазямельны перапіс. Ён праводзіўся па той жа сістэме, што і сельскагаспадарчы перапіс 1916 г. 3 фармуляраў перапісу наибольшую цікавасць для генеалогіі маюць фармуляр № і — падворная картка, № 3 — спіс рабочых і служачых у прыватнаўласніцкіх гаспадарках і дапаможны фармуляр № 2 — спіс домаўладальнікаў па населеным пункце. Апошні змяшчае тыя ж генеалагічныя звесткі, як і фармуляр № 6 сельскагаспадарчага перапісу. Фармуляр № 1 (падворная картка) пакуль не адшуканы, аднак можна меркаваць, што ён быў аналагічным адпаведнаму фармуляру перапісу гарадскога насель-ніцтва. Матэрыялы пазямельнага перапісу захаваліся ў тых жа фондах, што і сельскагаспадарчага.

Таксама адзначым выкарыстанне для даследавання сялянскай генеалогіі такіх крыніц, як мірскія прыгаворы, матэрыялы ваенна-конскага і ваенна-павозачнага агульнарасійскіх перапісаў 1909, 1912 гг., ведамасці аб сямейным, маёмасным і зямельным стане сялян, што складаліся падчас перасялення ў Сібір і інш. Большасць з іх з'яўляюцца ўскоснымі генеалагічнымі крынІцамі, таму вывучэнне сялянскага радаводу абавязкова вымагае выкарыстанне прамых генеалагі«ных крыніц.

 

 

Рэвізіі і перапісы

Найгалоўнейшыя афіцыйныя (дзяржаўныя) дакументы, дзе змешчаны прамыя генеалагічныя звесткі, — матэрыялы перапісаў. У РП агульнадзяржаўныя перапісы не праводзіліся, а шматлікія інвентары і рэвізіі як казённых, так і прыватных старостваў, дзяржаў і маёнткаў значных генеалагічных звестак звычайна не даюць: прозвішча і імя, у лепшым выпадку імя па бацьку гаспадара двара.

Рэвізскія сказкі

Першы агульнадзяржаўны перапіс у Расійскай імперыі быў праведзены па загадзе Пятра 1 у 1718—1719 гг.. Падобныя перапісы атрымалі назву "рэвізія'", а яго асноўньт дакумент— "рэвізская сказка". У XIX ст. рэвізіі сталі асновай для спагнання падушнага падатку. Распаўсюджанне рэвізій на Беларусі адбылося пасля яе далучэння да Расійскай ім.іерыі. У НГАБ захаваліся матэрыялы наступных рэвізій: 5-й (1795)3j, 6-й (1811, аднак не была скончана, бо пачалася вайна 1812 г.), 7-й (прызначана ў 1815 г., датуецца 1816 г.), 8-й (прызначана ў 1833 г., датуецца 1833 і 1834 гг.), 9-Й (1850) і 10-й (прызначана ў 1856 г., датуецца 1857 і 1858 гг.). Падчас рэформаў 1870-х гг. дамінантнае становішча атрымала меркаванне аб

неабходнасці адмены падушнага падатку (пачалася паступова з 1882 г.), таму правядзенне чарговай рэвізіі было прызнана немэтазгодным..

Рэвізіі і складанне рэвізскіх сказак праводзілася рознымі ўстановамі; 4 і 5-я рэвізіі праводзІліся пад наглядам Сената, а практычны прыём сказак ажыццяўляўся гараднічымі, ніжэйшымі земскімі судамі і казённым! палатамі; 6 і 7-я — пад наглядам рэвізскіх камісій; 8, 9 і 10-я — па сходных статутах, апошні з якіх быў апублікаваны ў "Поўным зборы законаў" (1857).34 Іх правядзенне было ўскладзена на розных чыноўных асоб мясцовага кіравання, памешчыкаў, асобныя рэвізскія камісіі і казённыя палаты. Зверка рэвізскіх сказак праводзілася спецыяльнымі чыноўнікамі, якіх абавязалі не толькі зверыць іх з наяўным насельніцтвам, але й адшукаць усіх прапушчаных і тых, хто схаваўся ад рэвізіі. Вялікая колькасць удзельнікаў вьтмагала канкрзтнага адказнага за захаванне матэрыялаў рэвізій, якім прызначылі казённый палаты.

Рэвізская сказка змяшчае наступныя генеалагічныя і іншыя звесткі: №двара па рэвізіі (10-я рэвізія дадаткова падае адпаведны нумар па 9-й рэвізіі), прозвішча, імя і імя па бацьку гаспадара сям'і і ўсіх яго сваякоў мужчынскага полу, узрост па папярэдняй рэвізіі, адзнака аб выбыцці (адзначалася насупраць патрэбнай асобы калі і куды выбыў, напрыклад у 1842 г. "памёр1" ці "паступіў у рэкруты") або адсутнасць падчас рэвізіі (напрыклад, з 1857 г. "у адлучцы"), узрост на час складання новай рэвізіі для іх жа— на адвароце першага ліста злева, № па рэвізіі (той жа), імя і імя па бацьку ўсіх сваякоў жаночага полу, адзнака аб адлучцы і з якога часу, узрост на час складання рэвізіі для іх жа — на другім лісце справа (гл. дада­так 5).

Рэвізскія сказкі захаваліся ў выглядзе агульных, або карэнных (на ўвесь населены пункт), і дадатковых, або дабавачных (на аднаго, некалькіх ці ўсіх прапушчаных, нованароджаных і тых. хто вярнуўся з адлучкі). Больш дакладна структура правядзення рэвізій (пачынаючы з 8-й), звязаная з нумарацыяй асобных спраў, выглядала наступным чынам: кн. 1-я— рэвізская скачка мяшчан хрысціян, кн. 2-я — мяшчан габрэяў, кн. 3-я— казённых і былых падухоўных сялян, кн. 4-я — вольных людзей (вольных хлебаробаў), кн. 5-я — габрэяў-земляробаў, каланістаў і г д., кн. 6—11-я — панскіх сялян і дваровых і пачынаючы з кн. 12-й— дадатковыя рэвізскія сказкі. Зразумела, агульная колькасць і змест асобных кніг адрозніваліся нават па суседніх паветах, таму можна казаць толькі аб нейкіх агульных прынцыпах працэсу, што меў відавочны саслоўны характар.

Шляхта (дваранства) пасля рэвізіі 1816 г. Перапісу не падлягала. Рэвізскія сказкі панскіх сялян, што складалі пераважную большасць насельніцтва Беларусі, падзяляліся на асобныя«справы: напачатку— па першых літарах прозвішчаў іх уладальнікаў, потым — па асобных маёнтках, прычым не ў алфавітным парадку, а проста па назвах. Таму для паспяховага выкарыстання згаданых матэрыялаў трэба дакладиа ведаць прозвішча памешчыка і назву маёнтка, у складзе якога знаходзіўся канкрэтны населены пункт. 5-я рэвізія мае паралельны тэкст на рускай і польскай мовах, а 6-я праводзілася толькі для перапісу мужчынскага насельніцтва.

Рэвізскія сказкі захоўваюцца ў фондах адпаведных казённых палат. Іншы раз копіІ асобных сказак на гарадское насельніцтва, зробленыя для службовага карыстання, трапляюцца ў фондах дум і ўпраў, а дадатковыя рэвізскія сказкі лачынаючы з 1860-х гг. — у фондах павятовых казначэйстваў.

 

 

Перапісы

 

Асобна ад рэвізій стаяць матэрыялы 1-га УсерасІйскага перапісу насельніцтва 1897 г. У адрозненне ад ваенна-конскага, сельскагаспадарчага, што таксама былі праведзены ў Расіі, ён — адзіны, што асвятляе склад сям'і і з'яўляецца прамой генеалагічнай крыніцай. Правядзенне перапісу (з улікам сусветнага вопыту) было ўскладзена на адпаведна створаныя губернскія і павятовыя перапісныя камісіі, а галоўны дакумент перапісу, што складаўся на кожную сям'ю, атрымаў назву перапіснога ліста. Загадчыкі перапісных участкаў павінны былі праверыць сабраныя перапісчыкамі перапісныя лісты, скласці іх копіі (2 экз.), зрабіць агульны падлік насельніцтва на участку і перадаць усе матэрыялы ў мясцовую перапісную камісію. Перапісныя лісты (фармуляры) складаліся з трох відаў: "А"— для ўліку сельскага насельніцтва, "Б" — для розных устаноў і прадпрыемстваў, і "В" — для гарадскога насельнІцтва. Фармуляры розніліся толькі тытульнымі лістамі, астатнія пытанні, што тычыліся звестак пра канкрэтную сям'ю, былі аднолькавымі.

Перапісны ліст змяшчае наступныя генеалагічныя І іншыя звесткІ: прозвішча, імя і імя па бацьку ўсіх членаў сям'і з пазначэннем сярод іх сляпьтх, нямых, глуханямых і кранутых

розумам, пол, роднасныя сувязі ў адносінах да гаспадара, узрост, сямейнае становішча,- саслоўе, стан або званне, месца нараджэння, месца прыпіскі, месца жыхарства, адзнака аб адсутнасцІ ці часовым пражыванні ў дадзеным '"йесцы, веравызнанне, родная мова, пісьменнасць, у тым ліку месца адукацыі, занятак, рамясло (промысел), пасада ці служба, у тым ліку галоўная (сродак для існавання) і дапаможная, а таксама стан аб воінскай павІннасці (гл. дадатак 6).

Матэрыялы перапісу павінны былі захоўвацца ў фондах адпаведных перапісных камісій, аднак іх архіваў практычна не захавалася. У НГАБ у фондзе "Віцебскі губернскІ статыстычны камітэт" захавалася толькі 5 адзінак з перапіснымі лістамі па Невельскаму і Гарадоцкаму пав.

 

 

 

История генеалогии

Генеалогия, как знание родства, появилась вместе с человеческим обществом и живет на всех этапах его развития. В современных зарубежных энциклопедических словарях статья "Генеалогия" начинается с библейского ветхозаветного раздела. Библия рассказывает о происхождении и родстве всех многочисленных народов. Расцвет генеалогии во многих странах Европы совпадает с развитием феодализма. Когда в обществе появляется собственность и обсуждаются права ее наследования, особенно важно знание степени родства. Издавна повелось: чтобы преумножить владения, лучше родниться с зажиточной семьей. Расслоение общества приводит к появлению замкнутых групп (сословий), каждая из которых имеет свои особые права, обязанности, привилегии. Такая обособленность заставляет фиксировать степень родства внутри каждой семьи, чтобы не затесался чужак, и между различными семьями. В Англии и Франции в XVI веке создаются государственные должности, отвечавшие за правильность составления родословий.

В России родословные росписи появляются в конце XV века. Образование единого Русского государства требует юридического закрепления отношений между родами правящего класса. В сороковые годы XVI века появляются первые родословные книги, составленные в Разрядном приказе, ведавшим назначениями на военную службу. При Петре I была создана Герольдмейстерская контора. Меняя названия, она просуществовала при Сенате до 1917 года. Именно здесь официально утверждалось происхождение семей, велись генеалогические документы, которые начинали высоко цениться в обществе.

Генеалогия веками вырабатывала нормы оформления сведений о родстве в виде различных таблиц, росписей, досье, карточек. Устанавливались четкие правила заполнения этих документов: графика, символика, нумерация и так далее. Благодаря унифицированной системе знаков, своеобразному языку генеалогии, независимо от того, где составлен генеалогический справочник, прочесть его могут практически везде.

Термины родства в целом поражают разнообразием, большинство из них зародилось еще в Древней Руси. С давних времен известно три типа родства: кровное - по общему предку; свойство - по брачным союзам; духовное родство - кумовство, побратимство.