Алексей Александрович Сурков

және Константин Михпйлович Симонов жолдастарға

СССР жазушылар одағы басқармасының мүшесі,

жазушы М.Әуезовтен

ӨТІНІШ

Өмірімнің бір сәтінде, адамгершілік тұрғыдан аса ауыр құмығуға ұшыраған өмірімнің ең қиын сәтінде Үшеуіңізге адамның – адамға, жазушының – жазушыға шағынуы ретінде сіздерге хат жазып отырмын. Мен сіздерден көп ештеңе сұрамаймын, тек менің осы өтінішіммен және өзімнің осы өтінішіме қосып жіберіп отырған екі материалмен өздеріңіздің танысып шығуларыңызды және тиісті жерде (қайда және қалай ұйғарсаңыздарда) жазушыға, тым құрығанда сіздерге өзінің шығармашылық қызметімен таныс жазушыға өз пікірлеріңізді айтуларыңызды сұраймын».

Иә, басына қауіп төніп, шынымен де құмығып жүргені, алас ұру мен үрей қатар билеген, түрмеден жүрегі шайлыққан, абыройлы жасында абұйырлы өткен өмірінің қапаста аяқталатынына алаңдаған шерлі көңілдің қамығулы күйі аңғарылады. Сәбит Мұқановты шығармашылық жарысқа шақырған көтеріңкі екпін басылған. Бальзактың шегірен былғарысы сияқты көнек өмірдің көні кеуіп, шындап қусырыла бастағаны аңғарылады. Соншама апшысын қуырған қандай жағдай?

«Қосымша құжаттың біріншісі – СССР мәдениет министрі жолд.Пономаревқа арналған менің өтінішім, екіншісі – таяуда Алматыда өткен қазақ эпосы туралы талқыдағы менің сөйлеген сөзім.

Мені дәл қазіргі сәтте тығырыққа әкеп тіреп отырған қысым мен жағдай туралы осы екі материалдан толық мағлұмат алуға болады, және бұл жағдай ұласатын аса маңызды тақырыпты игеру барысында қазір пьеса түрінде, ал келешекте жаңа кеңестік романда бейнелеленетін қазақ кеңес әйелінің образын сомдау үстінде (ауданнның хатшылығына көтерілген бұрынғы батырақ қыз, ғылым кандидаты, Сойиалистік еңбек ері) туып отыр.

Мәселе мынада, Университеттің ректорының міндетін атқарушы адам маған ұлтшыл деген жамантты жапсырып мені қызметтен шығарды (көшірмесі қосымшада беріліп отыр). Эпос туралы талқыдағы өзінің баяндамасында доцент М.Ғабдуллин мені: өзінің бұрынғы саяси қате ұстанымында тұрақтап қалған, сондай-ақ өзінің эпос туралы мақалаларында кеңес еліне жау буржуазиялық-ұлтшыл идеяны насихаттап келген буржуазияшыл ұлтшыл ғып шығарды.

Соңғы үш жылда республика көлемінде кеңінен орын алған әдебиеттану саласындағы буржуазиялық-ұлтшыл қателіктерді сынаған қажетті де маңызды сыни талқыларда менің қателерім туралы да көптеген әділ, принципті, обьективті тұрғыда дұрыс пікірлер айтылды. Ол туралы өткен көптеген жиналыстарда өз мінімді мойындай сөйледім, ол жөнінде жолд.Пономаренкоға да жаздым, ол туралы қосымшасы ұсынылып отырған талқыда сөйлеген сөзімде де айттым.

Сонымен қатар, үш жыл бойы осы мәселелердің барлығын талқыға салған пікірлердің нәтижесінде маған айтылған сыннан, талқығаған жиналыстардың қорытындысынан (Қазақ университетіндегі сияқты) екіұшты сыңаржақ әділетсіздікке жол беріліп келеді.

Біріншіден, менің өткен кезде жазған,оның ішінде қате пікірдегі мақалаларымды, көркем туындыларымды, сол талқыланып отырған тарихи тақырыпқа арналған көптеген пьесаларымды, повестерімді, романдарымды, тіпті қате пікірде жазылған мақалалардағы жайлардың өзі пьесаларым мен прозалық шығармаларымда дұрыс көрсеткен жазушылық еңбегім еш жерде және ешқандай сыншы ескерген емес.

Менің негізгі шығармашылық еңбегімнің назардан тыс қалғаны сондай, таяуда эпос жөніндегі талқылауда негізгі баяндамашы М.Ғабдуллин менің барлық өміріме және қызметіме саяси қатаң үкім шығара отырып, өзінің қорытынды сөзінде: маған – жазушы ретінде емес, тек ғылыми қызметкер ретінде баға бергенін айтты. М.Ғабдуллиннің бұл үікімінің шындығын жоғарыдағы Алматыда өткен талқылауға қатысқан Л.И.Климович растай алады.

Бір жағынан алғанда, адамды құртуға бағытталған сын айта отырып, екінші жағынан, сенің негізгі қызметіңді ескермейді. Адамға баға беруге келгенде мұнда қандай қисын, қандай әділет бар?

Екінші, өзінің фольклор тақырыбына арналған және өткендегі өзге де еңбектерінде буржуазиялық-ұлтшылдық бағытта көптеген өрескел саяси қателіктер жіберген, соның ауыртпашылығын күнәсінің салмағы бұрыннан белгілі маған аудара салуға тырысып жүрген сыңаржақ бағыттағы ауқымды бір топ адамдар бар. Бұл адамдар: не ана, не мына тақырып бойынша алғаш пікір білдірген адамның ықпалында кетіп, қателікке ұрындық-мыс деп мені ұйымдасқан түрде мені нұсқайды. Сонымен қатар, партия мүшесі, аса жауапты қызметке ие, ғылым мен әдебиет майданында ондаған, одан да көп жылдар бойы істеп келе жатқан бұл адамдар: алғашқы қателескен адамды көрсету арқылы олар жауапкершіліктен құтылады, бұл олардың кінәсін жеңілдетеді – деп қарайды.

Бірақта, бұл адамдардың қателігі менің қателігімнен де үлкен әрі зиянды, олар тек мақала ғана жазумен шектелген жоқ, мектепке арналған оқулықтар жазды, хрестоматиялар құрастырды, бірігіп мектепке вуздарға арналған (ұзақ жылдар бойы оқулықтың орынын алмастырып келген) бағдарламалар жасады, олар көптеген жылдар бойы, осы күнге дейін осы авторлық құрамды сақтай отырып өздерінің осы ұжымдық еңбетерін қайталап бастырып келді.

Алайда, талқылаулардағы, жиналыстардағы сөздерінде аталған адамдар біреулердің кінәсін жеңілдететін, екіншісінің кінәсін ауырлатып, соның ішінде менің кінәмді ҚазГУ-дің ректорының бұйрығы сияқты талқандай көрсетумен келеді.

Өзіме деген әділдікті ғана талап ете отырып, менің қаламымнан 21пьеса, бірнеше роман, бірқатар повесть, көптеген әңгімелер шыққанын еске сала кетемін.

Көрсетілген пьесалардың жартысынан астамы кеңестік тақырыпқа арналған, бұлардың көпшілігі қазақ театрларында тұрақты қойылды. Мен бқл арада Абай туралы романдар тізбегіне тоқталып жатпаймын. Бір ғана айтарым, менің интеллектулды-шығармашылық ізденісімнің ірі туындылары болып саналатын ірі шығармаларымның жекелеген кемшіліктеріне қарамастан, олар ұлтшылдықты насихаттайтын кітаптар болып саналмайды. Керісінше, олардың ең басты жетістігі, олардың ең қасиетті мәні – орыс мәдениетіне, орыс халқына деген терең де шынайы махаббат пен құрметте, яғни, қазақ ұлтшылдығына белсенді түрде қарсы тұрғандығында. Менің ұзақ жылдардан бергі еңбегімнің ең мәнді жақтары туралы үнсіз қала отырып, жүгенсіз саяси айып таға отырып, бұл адамдар менің жеке басыма аяусыз зорлық көрсетіп отыр, сол арқылы адал да ізденгіш кеңес жазушысына, маған бүгінгі жауапты шығармашылық жұмысыммен айналысуыма зор кедергі жасап отыр.

Міне, сіздердің ара түсулеріңізді табанды түрде өтінуімнің себебі, тым болмағанда, менің дұрыс тұстарымды көрсетіп, белгіленген ар сызығынан аттаған, жолдастық сынның талаптарын бұзған, төзіп болмайтын мазақ жолына түскен адамдардан қорғауларыңызды сұрауымның себебі, осында.

Мұхтар Әуезов.

Алматы қ., Абай, 157 үй, тел.82-60. 2 апрель 1953 ж.».

Ең қауіпті, ең ауыр, ең шындыққа жақын айыптаулардан аман құтылған Мұхтар Әуезов эпос туралы пікір талқысы тұсында неге сонша мазасызданып, қамығып, өзін өзі ерікті қуғынға түсіріп, Мәскеуге барып шағынады? Эпос туралы пікірлерінің кеңес өкіметіне қарсы қастандық әсері соншама күшті ме еді? Әлде М.Ғабдуллиннің, Смирнованың, С.Нұрышевтің шығарған үкімі сондай пәрменді ме еді? Марқұм Мәлік Ғабдуллин өзінің фольклор туралы дәрісінің тең жартысын осы жағдайды түсіндіріп беруге арнаушы еді. Екі қолын кеудесіне айқастырып алып толғана айтқанда өне бойымыз шымырлай отырып тыңдаушы едік.

Мұхтар Әузовтің соншама секем алуы түрмеде жатқан Қ.Жұмалиевтің беруге тиісті айғақтары сияқты. Тергеу ісіндегі жауаптың айыптау үкіміне алып келетінін ол бәрінен жақсы білетін. Және мұның шындыққа жақын екенін төмендегі есетліктер растайды.

Ғалым Ахмедов бізге(20/ Х 91 жыл): «Мұхтардың ұсталатын алдын-ала белгілі болған. Сол кездегі Алматы қалалық Фрунзе аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Бектембай Медеуов маған мынадай әңгіме айтып берді. Қалалық белсенділердің бір жиналысында сөз сөйлеп, Мұхтар Әуезовті мақтап өттім. Сол түні басқа бір жұмыс ауанында мені Жұмабай Шаяхметов өзіне шақырды. Сөз арасында: «Сен неге бүгін Әуезовті мақтадың? Мұхтар таяуда қамалады. Біз ұсынысты біз еріксіз қолдауға мәжбүрміз. Бюроның шешімін күтіп отырмыз», – деді. Түнгі 2-де үйге қайтқасын, Әбділдә Тәжібаевқа звондап: «Сіздің үйге кіріп шығайын», – дедім. Барған соң Әбділдә Мұхаңа хабарласып: «Барып шығамыз»,– деді. Мұхтардың үйіне бардық. Мен естігенімді айттым. Ол Москвадағы достарына телефон шалып: – Жағдай қиын. Мені қудалап жатыр. Қамайтын түрі бар. Сендерге барсам қайтеді», – деді. Содан кейін ұшып кетті»,– деп маған айтты,» – деп мағлұмат берді.

Тура осы сөздің екінші нұсқасын сол кездегі Жазушылар одағының бірінші хатшысы Әбдірахым Жаймурзин бізге:

«

Бұл тұстағы жүрек лүпілін сол кездегі бірінші курстың студенті Т.Молдағалиев:

«... Мұхаң бізге абайтану дейтін пәннен дәріс оқуы тиіс еді. Тағдырдың тәлкегімен ол кісі Москва университетіне лекция оқитын бопты. Саяси қателері үшін тұтқынға алынатынын біліп қалып, Москваға тартып тұрыпты Мұхаң. Александар Фадеевтің көмегімен пәле-жаладан құтылып МГУ-де қала беріпті. Біз екі жылдай өз сүйікті ұстаздарымызды көре алмай жүрдік...», – деп еске алыпты.

Бұлтсыз күнгі найзағайға тап болған М.Әуезовтің тағдыры санаулы пиғыл иелерінің бәрінің де көңіліне осындай мұң ұялатқаны анық. Ал ол кезде болашақ ақынның ұстазы «Менің қателерім жайында» шарасыздықтан туған шағымын жазып жатқан болатын

 

МЕНІҢ ҚАТЕЛЕРІМ ЖАЙЫНДА

 

Биылғы февральдің 23-індегі Алматыдағы жазушылардың жиналысында, «Правданың» 30-ыншы январьдағы «Сынау орнына мадақтау» деген мақаласын талқылағанда менің ауызша айтқан мәлімдемем барды. Қазір сондағы сөзімді толықтыра, дамыта отырып, өзімнің жазушылық, зерттеушілік жұмыстарым да болатын кейбір идеялық-саясаттық қателерімді баспа жүзінде батыл сынамақпын.

«Правданың» мақаласын, барлық жазушы жұртшылығымен бірге, мен де партия мен совет халқының обьективтік сыншылдықты, әділ талапты танытқан үні деп білемін. Ол мақала Қазақ совет әдебиетінің идея жағынан таза боп, сапалы боп өсуін ойлаған Ленин-Сталин партиясының қамқорлығын көрсетті. Қазақтың жас совет әдебиетін лениндік-сталиндік ғылымға жат салт-санадан, бағыттардан сақтауға тырысады.

Осымен қатар сол мақаланы менің өзіме де көмек етуді мақсат еткен, мендей қазақ, совет жазушысына да қамқорлық ойлаған деп бағалаймын. Мен сияқты совет қайраткері, халықпен, Ленин-Сталин партиясының сенімі мен құрметін, өз еңбегімен және әлеуметтік мінезімен дұрыстап ақтай білсін дегенді аңғартады.

Негізді, салмақты сөзбен менің қателерімді өзіме танытқысы келген партиялық әділ сыннан еңбектерімде мен сабақ ала білуге міндеттімін. Ол сын, менің еңбегімді халық үшін пайдалырақ, бағалырақ ету талабымен айтылған, идеялық-саясаттық әралуан олқылық пен қателіқтен сол еңбектің сау болуын ойлаған сын деп түсінемін.

Біздің тіршіліктің бар саласына және бар майдандағы адамдарға бет-ажарына қарамай айтылатын сын мен өзара сын бар. Оны халқымыздың, Отанымыздың ұлы оқытушысы және тәрбиешісі Ленин – Сталин партиясы қайратты даналықпен қолданады. Менің өзіме бұдан бұрын да пайдалы, бағалы әсері болған сондайлық сынды мен аса зор бағалаймын. Өзімнің жазушы болып қалыптануымда, совет қайраткері болуымда Коммунистік партия мен Советтік Отанның тәрбиелік әсерін жақсы ықпалын көре отырып өскенмін. Сол үшін өзімді оларға моральдық, өмірлік қарыздармын деп санаймын.

Осы жайларды қабылдаумен қатар «Правданың» мақаласында көрсетілген менің шығармамдағы сыналған нақтылы фактыларды ұғыну жөнімде, сол мақалада көрсетілген жайларға қосымша фактыларды да айтпақпын. Жұртшылықтың әділ талабы менен күткеніне орай өзімді салт-сана майданының жауапты қайраткері деп біле отырып жауап бермекпін. Бұл жайды совет жазушысы есебіндегі қарызым деп білемін. Әсіресе жазушылардың сөзіне, бұрын ешбір тарихтарда болмаған қалыпта, партия мен халықтың берген салмағы мен мәнін, беделі мен қуатын, бейілі мен құрметін есте тұтамын.

Кейбір шірік, орасан, зиянды жайларды сынап серпіп тастаумен қатар менің атыммен байланысты кейбір әдебиет фактыларын оқушыларға айрықша ескерте атаймын. Бұлар – идеялық қателігі бар шығармалар болғандықтан ең нашар шығарма, көркемдігі жоқ шығарма деп санаймын. Ал ғылымдық еңбектерімнің сондайларын идеялық құнсыз, залалды, шығармалар деймін.

Өткендегі осындайлық қателерімді мансұқ етуім арқылы оқушылар алдындағы өз жауаптылығымды ендігі еңбектерімде тереңдеп түсінбекпін. Соииалистік қоғамның көмегі мен керегіне жарап келген бұрынғы еңбектеріме қосымша жаңа шығармалар туғызуға барлық ой қуатымды, өнерім мен қайратымды түгел жұмсауға талпынамын. Сонымен Отан алдындағы совет жазушысы деген атқа сай зор қарызымды ақтамақпын.

Осы аталған жайлардан соң З.Кедринаның «Правда» мақаласында сыналған менің жайымдағы кітабына оралайын. Бұл еңбекті мен өзімнің де, қазақ совет әдебиетінің де пайдамызға арналып жазылған кітап деп танымаймын. Жазушы мен оның шығармасына және негізгі қоғамдық сынға, біздің заман қойып отырған талаптарға бірде-бір жауап бере алатын кітап бұл емес.

Кітап толған мадақтау мен әсірелей мақтаулар. «Правданың» мақаласы өте әділ түрде атап отырған сол кітаптың ең негізгі міндеті болған жайға да жауаптар жоқ. «Правда» мақаласында: «М.Әуезов өзге басқа барлық совет жазушылары тәрізді мадақтау мен қошеметті күтпейді, ол өзінің табысы мен жетіспегендігін айтатын негізгі әділ сынды тосады» делінген.

З.Кедринаның өзі зертттеген жазушыны оның замандастарынан өзге жазушылар тобынан даралап бөліп, аспандатуы сорақылық. Әсіресе бір жазушыны өзге жазушылардан асыра мақтау жолында көңілдестік, семьяшылдықты қолдану, әсіресе татымсыз айыпты, залалды мінез.

З.Кедрина кітабы жөніндегі менің айыбым өзімнің творчеством жөніндегі оның сөздеріне, қорытындыларына, тенденцияларына әділ сыншылық, қатал талап ретінен қарай алмадым.

«Правданың» мақаласында менің Абай жөніндегі романдарымның да кемшіліктері аталғандықтан сол кітаптарға әсер еткен өзімнің тарихтық түсініктерімдегі бір қателік комплексті арнап атап өтпекпін. Бұл жай бірінші Кенесары Қасымов қозғалысына байланысты мәселеде. Екінші Абай мектебі дейтін мәселеде және үшінші осы аталағандарға жалғас патриархалдық-феодалдық салт-сананың кейбір адамдарын дәріптеу мәселесінде айқын байқалған еді. Осы бір топ мәселелердің ішінде өзі көбірек таратылып жазылған тақырып болғандықтан «Абай мектебі» деген мәселенің романға өткен ауыртпалық дертті әсері әсіресе көбірек болды.

Абайдың ақындық мектебі бар деген өзімнің көптен келе жатқан кейін анықталған аса теріс бір түсініктерім бойынша мен «Абай» романына жалғастыра «Ақын аға» деген кітап жаздым. Осы кітапта романның жағымды адамының бірі етіп Абайдың жақын досы етіп, оның озғын ойларын тұтынушы етіп, Көкбай деген реакцияшыл кертарпа ақынды бейнеледім. Ал Көкбай қазақтың еңбекші халқының қасдұспаны болған Кенесары Қасымов жайында мадақтап поэма жазған ақын еді.

1951 жылы «Правданың» «Қазақстан тарихы мәселелерін марксшілдік-лениншілдік тұрғыдан сынау» деген мақаласы Кенесары қозғалысының қазақ еңбекші халқына жау мазмұнын әшкереледі. Оны мадақтаушы буржуазиялық-ұлтшыл тарихшыларды таңбалады. Осының артынан Қазақстан Ғылым академиясы мен Жазушылар Одағы бірігіп «Абайды тану» жөнінде дискуссия ұйымдастырды да, сол дискуссияға қортынды жасады. Осы саналған жайлардың барлығы «Ақын аға» романындағы менің қателік, залалды түсініктерімді түгелімен қайта қарап түзеуіме себеп боллы.

«Абай мектебі» жөніндегі өз қателерімді тереңдеп ұғыну нәтижесінде ғана мен романымды қайтадан көп өзгертіп жаздым. 1951 жыллы «Знамя» журналында «Абай жолы» деп жаңадан ат қойып, жаңадан түзеп жазып шыққан сол романыма сегіз баспа табақтай түзетулер кіргіздім. Осы соңғы кітапта Абайдың Кенесары қозғалысына да және ол жайында поэма жазушы Көкбайға да қатты сынын айтқыздым. Абай Көкбай мен Кенесарыны Жирене сынаған уақытында әсіресе олардың Россияға жаулығын әшкерелейді. Өзінің қараңғылық қорлықта жүрген елінің бар үміті, бақытты болашағы тек Россиямен достық арқасында ғана туатынын ойлап отырып жаңағыларды айыптайды.

«Ақын аға» романында жаңағы аталғандай өрескел қателіктер болғандықтан мен сол кітабымды ұлы ақынның қасиетіне сай шығарма деп танымаймын. Ол кітапты солайша мансұқ етіп, оның орнына оқушы жұртшылыққа Абайды тану жөнінде жіберген қателерім турасындағы партиялық сынды ескеріп отырып жазған «Абай жолы» атты романды ұсынамын. Осы айтылғанға байланысты сол «Абай мектебі» дейтұғын мәселенің жөніндегі өз қателерімнің тамырын ашу қажет деп білемін. Бұл мәселе 1933 жылдан бері қарай Абайды тану жөнінде менің сыңаржақ сипаттап келе жатқан бір қателігім боп келді.

Абайдың өмірбаяны мен бұрын жарияланбаған шығармаларын Абай өлгеннен кейін көптен соң жыйнауға кірісіп жүргенімде мен талай Көкбай сияқты кісілердің ауызша әңгімелері мен естегілерін сынамай қабылдай беріппін. Өз уақытында олар айтқан жайларды қатал сынап, өздігіммен дұрыс байлау жасай алмаппын. Көкбайдың өзін Абайдың шәкіртімін деп айтқанына сенумен бірге, сол Көкбаймен және соған ұқсаған Абай замандастарының шығармаларындағы, салт-санасындағы халыққа қарсы реакциялық, жат жайларды түгел аңдамаппын.

Сол Көкбай алуандас кейбір адамдар жөніндегі менің теріс түсінігім 1939 жылы мен жариялаған Абайдың өмірбаянына да араласты. Және «Правданың» 30 январьдағы мақаласында дұрыс көрсетілгендей осы жай Абай шығармаларын орысшаға аударып бастыруда орын алып және кейбір жалған «шәкірттерді» менің орынсыз бағалауыма әкеп соқты. Осы жай және де сондай тақырыптарға жазылған кейбір жұмыстарға менің берген баға-рецензияларымда да орын алды.

Абайдың өмірі мен еңбегін сипаттаған менің романдарымның ішінде Қазақстандағы әдебиет тану ғылымында кең орын алған сорақы теория бірыңғай ағымның да әсер еткені болды. Сондың салдарынан «Абай» романының алғашқы тарауында кертартпа ақын Бұхар, Шортанбайлар орынсыз аталады. Бұл жөндегі менің қатем әсіресе кертартпа ақын Дулатты мадақтау жөнінде аса тереңдей түсті. Ешкімнің өмірбаянына сүйенбей менің өз жанымнан жазылған халықтық санасы бар жағымды ақын бейнесін жасап едім, сол өз, хиялыммен жасаған жағымды бейнеге мен Дулаттың атын бердім. Бұл тұста оқу құралдарында, жеке баспаларда орынсыз мадақталып жүрген жалған халық ақыны делінген Дулаттың атына мен орынсыз құрмет көрсетіппін.

Соның салдарынан әдебиет зерттеушісі есебінде мен қабылдаған буржуазиялық объективтік бірыңғай ағым жүйесі осы тұста «Абай» романының да бір тарауына теріс әсер етті.

Ал Абай жайындағы менің романдарым он екі жыл бойында менің ой-санамның бар күшін салып тудырған белгілі дәуірде өмірлік тақырыбым есепті шығармалар еді. «Правданың» мақаласында бұл жайдан ескертілгеніндей ол романдарда мен өзімнің бұрынғы көзқарастарымның бәрін де өте терең салмақты түрде қайта сынап жазып ем. Қазақ халқының тарихын маркстік-лениндік тұрғыдан түсінуге өзімнің жаңа идеялық-саясаттық ең қадірлі, барынша асыл ойларымды танытуда осы еңбектерге ерекше зер салған едім.

Осылайша ұғылған советтік оқушылар, осылайша бағалаған «Абай» романы өзінің бар мүддесі мен барлық негізгі идеясы және күрделі сюжеттік тартысымен түгел дүниесімен жаңалықтың ескілікпен алысуына арналған-ды.

Және сол алыс, тартыс жиырма-отыз жыл бойына созыла отырғанда тарихтың жағынан дәлелденуде, баяндалуда диалектикалық процесті сталиндік түсінік бойынша көрсеткен деп түсінемін. Нақтылап айтқанда бұл жай жаңалықты біртіндеп өсіп, күшейіп бара жатқан Абай бейнесін де көрсетсе, ескілікті әуелде тұғырында мықты отырғанмен тозуға, жоғалуға, жойылуға үкімі шығарылған Құнанбай бейнесінде, Абайдың әкесі бейнесінде суреттелген. Осындай тарихтық елеулі екі адамды біріне бірін қарсы қойып алу кездейсоқ еместі. Бұл «Абай» романы мен кейінгі романдардың да идеялық көркемдік мазмұнындағы ең соқталы арқаудың, бар үлкен арқалықтың өзі болатын.

Осы аталған өзімнің негізгі еңбектерімде Құнанбайдың және оның салт-сана жөніндегі туыстары болған арғы-бергі дәуірдің құнанбайшықтарын әшкереледім. Сонымен тек патриархалдық-фиодалдық салт-санаға өкім шығармай панисламизм, пантуркизм және сол шақта туып келе жатқан реакцияшыл буржуазиялық-ұлтшылдыққа да әшкерелеп үкім айтуға тырыстым. Ал «Абай» романында Абай бейнесінде, «Абай жолы» романында оның жас серіктері – Әбіш, Дәрмендер бейнесінде қазақ пен орыс халқының достық идеясын танытуға тырыстым. Еңбекші қазақ халқына жарық дүние тек қана орыс мәдениетіне қол арту арқылы ғана болатынын айттым. Ескілікті дәріптеуші консервативтік реакцияшыл санашылдардың барлық топтарын айыптап көрсетуге тырыстым.

Осы аталған еңбектерімде және өзімнің де ұлтшылдық қалыптағы қателерім мен кемшіліктерімді айыптадым да сол өткен заманды дәріптеген өзімнің бұрынғы бірнеше пьесаларым, әңгімелерім, повестерімді де сынап өттім. Осы себепті әсіресе ең салмақты және менің идеялық-саясаттық дұрыс көзқарасымды ең толық, ең айқын көрсететін шығармаларыма әдебиетшілдік-зерттеушілік қателерімнің әсер еткен («Ақын аға» романы сияқты және «Абай» романының кейбір беттері сияқты) ерекше күйінемін.

Өзімнің Абай жөніндегі еңбектеріммен байланысты бір топ мәселелерді сынап өту нәтижесінде өзімнің ендігі қарызым деп білетінім Абай жайындағы шығармаларымды ерекше зер салып, негізгі түрде қадағалап қайта қарап өтуім керек және қажет тұстарымда қайта түзеп жазуым шарт. Бұл жөндегі міндеттерімді романдардың қайта басылу қарсаңында орындамақпын. Және де Абай жөніндегі романдарымның соңғы кітабы «Абай жолы» романының екінші кітабын идеялық көркемдік жағынан мінсіз толық етіп аяқтауым шарт.

Бұл жөнде сын ретінде Кенесары мен Абайдан бұрынғы дәуір ақындарын көрсетудегі талаптардан басқа абайдың өзінің төңірегінде болған Көкбай, Шұбар тағы басқалар сияқты адамдардың бейнесін сипаттауды да қатты зер салып, қайта қарап өтпекпін. Бұрынғыдан да әшкерелей түсіп, олар жайынан қатал үкім шығарып, Абайдың жасырын жаулары етіп суреттеуім шарт. Абайдың тірісінде оған жасырын жау боп, ал ол өлген соң ұлы ақын жолының жауы боп және еңбекші қазақ халқының жауы боп шыққан феодалшыл-байшыл, буржуазиялық-ұлтшылдардың жаулық әрекеттерін аша көрсетуім шарт.

«Правданың» мақаласында менің қазақша, орысша жазған мақала, зерттеулерімде буржуазиялық-ұлтшылдық бағыттағы қателіктер барлығы айтылған. Бұлардың саны ол мақалалада көрсетілгеннен гөрі көбірек. Солардың кейбіреулері туралы «Правданың», «Қазақстан тарихының мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан зерттеу үшін» деген мақаласын 1951 жылы талкылау тұсында мен өзімнің ілгергі, соңғы қателерім деп атап өткемді. Әдебиет танудағы өз қателерімді мойындап, Қазақстан Ғылым академиясының жиналысында жазушылар Одағының жиналысында, Тіл Әдебиет Институтында және де Алматының интеллигенциясының қалалық жалпы жиналысында сөйлегемін. Сол жиналыстарда және республикалық баспасөз жүзінде менің қателеріме арналған әділ сындар айтылғаны есімде. Және Қазақстан партия Орталық Комитетінің ҮІІІ пленумында, онан соң Ү-ҮІ партия сьезінде жасалған Шаяхметов жолдастың баяндамаларында менің идеялық-саясаттық өрескел қателерім туралы әділ сын айтылғаны және де есімде.

Бұл жолғы сөзде жеке зерттеулерімдегі қателіктерді нақтылап теріп айтуға мүмкіншілік болмағандықтан, сол бір топ жұмыстарымда түгел байқалатын бір жалпы негізгі жайлы айрықша атап өтпекпін. Ол айтпағым: әдебиет тану ғылымына мен маркстік-лениндік методология жағынан толық құралданбай келіп араластым. Шамасы отыз жылдан артық уақыт бойында өте көп мақала, пікірлер, зерттеулерді өз өмірімнің әркезінде жаза жүргемін. Кейбір жайлардан бұрын баспа жүзінде бірінші рет ең алғаш мәселе көтеріп жазғандарым да бар. Қазір айқын байқағаным бойынша 1932 жылға дейін менде болған буржуаздық-ұлтшылдық идеялардан кейін мен творчеством идеям жөнінде кіналап бастартсам да бірақ бертінде де көп уақытқа шейін совет ғылымының сара жолын айқын меңгере алмадым. Совет ғылымының табысы екен деп 1948-1950 жылларға дейін советтік жоғары оқу орындарының әдебиеттік бөлімдерінде оқу программасы, оқу кітабы, оқу құралы боп келген, өздерінің қателігі, идеялық-методологиялық терістігі мол шығармаларды санап жүрдім. Осылардың ішінде жалған ғылымдық, космополиттік Веселовский жүйесі, Н.Я.Маррдың жалған ғылымы және буржуаздық-абъективтік бірыңғай ағым жүйесі де болды. Осы соңғы жүйе 1938 жылға дейін Қазақстанда ерекше орын алған реакциялық-буржуаздық бір жүйенің орнына 1939 жылы келді. Жаңағы аталған 1938 жылға шейін дәуірлеген теріс жүйе бойынша қазақтағы барлық ауызша әдебиет ескерткіштері «билер дәуірінің әдебиеті» деп аталды.

Осы жүйеге қарсы 1939 жылдан бастап, барлық ауызша әдебиет үлгілерін түгелімен халықтікі дейтін жүйе орын тепті. «Батырлар» атты жинақ 1939 жылы осындай бағытпен шықты. Осы тұрғыдан орта мектептердің оқу құралдары және ағарту орындарының әдебиет програмдары методикалық хаттары жазылып, басылып тарап жатты. 1940 жылы «Дала жырлары» деген қазақ антологиясына эпос бөліміне арнаған кіріспе сөзді мен де осы тұрғыдан жаздым.

Осы алуандас 1930-1940 жылдардағы өзім жазған мақала, кіріс сөз, рецензияларды еске алу ретінде қазақ әдебиет тарихының бірінші томы деген еңбек жөнінде өз жауаптылығымды айрықша сынға аламын. 1948 жылы Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық Комитетінің 1947 жылы «Қазақстан академиясының Тіл Әдебиет Институты жұмысындағы өрескел саяси қателер жөнінде» деген қаулысынан соң осы кітап шыққан еді. Бірақ өзінің соңғы қалпында да бұл көп кісі бірігіп жазған еңбектің бірнеше тараулары бөлімдері өрескел қателігі бар құнсыз боп шықты. Сол томның авторының бірі және редакторы болғандықтан маған бұрынғы көп қателіктерді қайта қарап, толығынан түзеп жазуға мүмкіншілік берілген еді. Бірақ мен өзімнің бұрынғы мақалаларымдағы және өзге көп авторлардың оқу құралдарында жоғары оқу орындарының программаларында, зерттеулерінде кіріспе сөздерінде жеке очерктермен монографияларында болған қателіктерді маркстік-лениндік методология жолымен зерттеп шығу жағын қамтамасыз ете алмадым. Томның зерттемек материалдары арасынан сол кездегі оқу құралдарында, жинақтарда көп тарап жүрген «Орақ, Мамай, Шора» сияқтыларды кіргізбей шығарып тастағаным болса да бар жайды барарына барғыза алмадым. Өзімнің зерттеуімде бірыңғай ағым жүйесін бұзып, «Қозыкөрпештің» кей вариантын және «Қыз Жібекті» онан соң бір топ ертегілер түрін тыңнан сынап тексергеніммен бұл істегендерім жеткіліксіз болды. Және «Қорқыт» жайын тексеруде оны дұрыс бағалап, терістік жасадым. Ал бұл ескерткіш кейін 1951 жылы реакцияшыл шығарма боп сыналды. Қатал сынап талдау әдісін және реакцияшыл феодалдық мазмұндарды әшкерелеп ашу негізін «Қарасай, Қази, Алпамыс» сияқты эпостарға және «Қобландының» Марабай жырлаған феодалдық вариантына қолдана алмадым. Сол әдісті әсіресе өрескел залалды феодалдық-монорхиялық тарихтық жырларға, нақтылап айтқанда қазақ еңбекші халқының қас дұспаны Кенесары мен Наурызбайға солар жайындағы жырларға таратып сынау болмады.

Осылардың орнына бірінші томда бұрынғы оқу құралдарында, жоғары мектеп програмдарында, монографияларда жүрген хан феодал фольклорына берілген жағымды бағалалар молайтылып, бұрынғы қалпынша айтылып отырды.

Қазақ әдебиет тану ғылымындағы салт-саналық қателіктерді сынау маркстік-лениндік тұрғыдан дәлелдеп сынау 1951 жылы «Правдадағы», «Қазақстан тарихының мәселелерін марксшілдік-лениншілдік тұрғыдан зерттеу үшін» деген мақала шыққан соң әсіресе мол өріс алды. Біздің фольклор жөніндегі XIX ғасыр әдебиеті мен Абайды тану жөніндегі қателерімізді анықтау жыл санап, менің де ғылымдық түсініктермен міндеттерімді дұрыстап ұғынуыма себеп болды. Бірақ сол бағыттағы түзетулерді өз лекцияларыма кіргізе жүргенмен, партияның қаулыларына орай боларлық кесек ғылымдық еңбек жазып үлгіре алмадым.

Өзімнің фольклор мен тарихтық тақырыпқа жазушы есебінде және ғылым қызметкері есебінде баруларымды салыстыра келсем қателіктің көбі ғылымдықзерттеу жұмыстарында болғанда, идеялық-тарихтық жағынан дұрысырақ мазмұндарды ашып таныту жазушылық көркемдік шығармаларымда толығырақ, дұрысырақ шыққанын аңғарамын. Бұның себебі салыстыра қарағанда жазушылық еңбекте марксистік диалектиканы дұрысырақ меңгеріп, бұл алуандас еңбекке көбірек маманданғаным, көбірек әзірлігім, дайындығым болғанын себеп қой деп білемін. Осы айтылғанға мысал ретінде өзім жазған «Айман-Шолпан», «Қобланды», «Бекет», «Түнгі сарын», «Еңлік-Кебектің» соңғы варианты және Абай жөніндегі романдарды атауға болады. 1930 жылдарға шейін мен жазған «Хан Кене» сияқты өзім айыптаған пьесаларға жаңағы аталған 1930-1940 жылдар ішінде жазылған шығармалар ұқсамайды. Бұларда феодалдық санаға қарсы халықтық сана немесе таптық, тарихтық озғын ойлар өткен заман оқиғаларын көрсетудегі негізгі бағыт, мақсат болып отырады.