Пыанне 21. Актыуная и пассиуная лексика. Уcтарэлыя словы

Да актыунай лексики адносю. Агульназразумелыя, шырокаужывальныя словы, пашыраныя як у вуснай так и писмовыай форме. (маци, лета, близка…)Пасиуную – словы, якия маюць адценне устарэласци або навизны.Устарэлыя – выйшли СА штодзеннага ужытку, яны падзяляюцца на гистарызмы и архаизмы Гистарызмы – назвы тых прадм., працэсау, якия выйшли з актыун. ужытку, стали «гисторыяй»(фальварак). Архаизмы – словы, якия маюць адпавеники у сучаснай бел.мове, пакольки тыя прадм., працэссы, назвами яких яны зъяуляюцца, иснуюць и цяпер(испыты-экзамены,перст-палец).Неалагизмы – словы, якия узникли нядауна и не страцили адцення навизны: видэаэлектроника, камерцыйны дырэктар, прыватызацыя.

 

Пытанне 23: Прадмет I задачы вывучэння лексiкалогii. Навуковыя адгалiнаваннi лексiкалогii.

Лексiка – увесь слоунiк(слоунiкавы склад), сукупнасць слоу пэунай мовы.

Лексiкалогiя – раздзел мовазнауства, якi вывучае лексiку мовы. Лексiка – сiстэма суадносных I узаемазвязаных элементау. Таму у задачу уваходзяць: 1) вывучэнне I сiстэматызацыя слоунiкавага складу, 2) шляхоу развiцця слоу I iх значэнняу, 3) вывучэнне паходжання слоу, 4) вызначэнне сферы iх ужывання.

 

Полiсемiя, семант.пераарыент.мова у тэксце.Асабл.выкарыст.тропау у СМI

Полiсемiя- семант.пераарыентав.слова у тэксце, мнагазначнасць. Адназначныя словы – тэрмiны, частка слоу роднасцi, некат.працэсы… Мнаг-ць – узнiкае шляхам пераносу значэння; 3 тыпы: 1-метафара(слова у пер.значэннi, развiв на аснове падабенства 2 прадметау цi з`яу у вынiку увасаблення) 2-метанiмiя (перанос назвы на iншы прадмет цi з`яву на падставе сувязi памiж iмi) 3-сiнекдаха (перанос назвы, замена аднаго паняцця др на аснове колькасн.прыкмет.

Метафара:*наменатыуныя,*кагнетыуныя,*вобразныя 1)моуныя(у слоун. – паметка перанос), 2)мастацкiя(пiсьменн)

 

	Шлях пераносу	прыклады
Метафара   Метанiмiя     Сiнекдаха	Па форме Колеру, Ф-цыi Месца знах Сумежн.у прасторы Сумежн. У часе Матэр-выраб Дзеянне-выраб Iмя уласнае-выраб Частка-цэлае Агульн-канкрэтн Род-вiд	Беласнеж воблака- Залат.завушнiцы-каласы Покрыва ночы Хвост клоны Разлiць ведро Чытаць пераклад Есцi са срэбра На стале шытво Дызель-магутны дызель Статак у 100 галоу Зброя(пiсталет) Дзiчка(яблыня-плод)

 

Пытанне 26: Моуныя рэсурсы I мауленчыя рэалiзацыi лексiчнай аманiмii. Тыпы амонiмау. (Кiрсанава)

 

Амонiмы – словы, якiя аднолькава гучаць, але маюць розная значэнне. Лексiчныя амонiмы – словы аднаго граматычнага класса (адной часцiны мовы), яны супадаюць гучаннем I напiсаннем або ва усiх уласцiвых iм формах, або толькi часткова. Паводле гэтага падзяляюць на: Поуныя I Няпоуныя.

Поуныя - супадаюць ва усiх граматычных формах. Напр., кавалер(1-нежанаты чал, асоба з ордэнамi).

Няпоуныя - супадаюць гучаннем I напiсаннем не ва усiх уласцiвых м граматычных формах. Напр., настойваць(1-патрабаваць)-неперах, (2-рабiць настойку)-перах.

 

4 тыпы няпоуных амонiмау:

* амаформы (у асобных формах)- палi-палi

* амафоны (супад. У вымаулен, адрозн у напiс)- код-кот, казка-каска

* амографы (пiш аднолькава, вымаул. па-розн.)- кАса-касА, сЫпаць-сыпАць, стАлы-сталЫ

* сiнт.амонiмы (адн. Па форме, розн сiнтаксiчн. функцыi)- (яны) студыi (мн.лiк), (ей) студыi (адз.лiк)

 

Па марфалагiчнай будове амонiмы бываюць простыя(невытворныя) I вытворныя. Невытворныя у асноуным сустрвкаюцца сярод назоунiкау (таран-рыба, удар), а вытворныя – сярод дзеясловау (вЫхадзiць-многа прахадзiць, вылечыць).

 

 

Пытанне 28: Паронiмы. Мiжмоуныя амонiмы I паралексiя. (Кiрсанава)

 

Паронiмы – словы са структурным I гукавым падабенствам, але з розным лексiчным значеннем. Словы адной часцiны мовы, маюць аднолькавыя граматычныя прыметы I суадносяцца паводле структуры (чытач-чытальнiк). Сродак адрозняння – суфiксы I прыстаукi. Спалучальныя магчымасцi неаднолькавыя. Большасць аб`яднана парамi, але бываюць группы з 3,4,5 паронiмау (асобны-асаблiвы-асабовы-асабiсты-асобасны).Паранiм. адносiны найбольш часта узнiкаюць памiж назоунiкамi, прыметiкамi, радзей – памiж дзеясловамi. Памiж членамi паранiм. рада сэнсавыя адносiны з часам могуць мяняцца, I пераходзяць у разрад сiнонiмау (Атамнiк, атамшчык-у галiне атамнай фiзiцы).

Паранамазiя – стылiстычны прыем зблiжэння сэнсава I структурна розных слоу, якiя маюць знешняе гукавое падабенства.

 

Ва умовах дзвухмоуя узнiклi мiжмоуныя амонiмы, паронiмы I паралексы. Звязана з iнтэрферэнцыяй узаемапранiкненнем. Напр, плот(бел)-забор; плот(рус)-плыць, блага (бел)-дрэнна; блага-добра

Паралексы – словы з 2-х моу, якiя адрознiваюцца марфемнай структурай, вымауленнем, нацiскам, прыналежнасцю да часцiны мовы I iнш. Напр., баразна-борозда, калiдор-коридор, бараноу-боранов, камянi-камнi, жасмiн-ясмiн

Сiнанiмiя. Сiн.рад. Паняцце пра дамiнанту

Сiнонiмы – словы пэунай часцiны мовы, якiя абазн. Аднолькавыя цi падобныя значэннi, але адрознiваюцца гучаннем, адценнем значэн, эмац-экспр афарбоукай, спалуч. З iнш словамi. (марозны-халодны-студзены)

Сiн.рад – некалькi сiнонiмау, не толькi асобныя словы, але I фразеалаг. (многа-шмат-хоць кассой касi)

Дамiнанта – слова у сiн.радзе з найбольш.агульным значэн, нейтр. у экспрэс. I стылiст.адносiнах.

Вiды сiн: 1 - семантычныя (адрозн.сэнс. адценнямi I ужыв. Ва усiх стылях ~ лес-бор, гай, дуброва) 2 - стылiст (аюрозн.толькi стылicт.афатбоукай~ гаварыць-балтаць, малоць яз, тачыць лясы) 3 - семант-стылiст (адрозн.i сэнсав,I стылiст.афарбоукамi~ павозка-брычка, пралетка, кабрыялет(уст)) 4 - кантэкст-аутарск (сiн толькi у пэуным кантэксце~брынь-джазны аркестр) 5 - абсалютныя (мовазнауства-лiнгвiстыка)

 

Тыпы сiнонiмау.Лекс.,сiнт сiнанiмiя

 

Тыпы (пыт.29)

Лекс.сiнанiмiя – сiн з адрознен.адценнем, звычайна сшн.рад

Сiнтакс.сiнанiм – маюць назву параллельных сiнт.канструкцый (здаровая, прыгожая жанчына)

Перыфраза – выраз, апiсальна раскрыв. Значэнне слова(маладая далечыня - маладосць)

Эуфемiзмы – выразы, замяняюць грубае значэнне больш мяккiм (памер-зышой ад нас)

Ф-цыi Сiн: *замяшчэння;* дэталiзацыi;*экспрэс-стылiст. Шляхi узн: *сiн з розных гiст.эпох(ружжо-вiнтоука),* з розных гаворак(пасека-пчольнiк),*уласнабел.i запазыч. (доказ-аргумент)

Антанiмiя. Тыпы амонiмау.

Антан.парадыгма – аб`яднан.слоу супрацьлег.значэнняу.

Антонiмы - словы адной часцiны мовы, маюць супрацьлег.значэннi.(дзень-ноч)

Тыпы: 1) супрацьлеглыя(кантрарныя)-не дапускае уключэннi сяр. Звяна ~ жывы-мертвы 2) супярэчлiвыя(кантрадыктарныя)-могуць мець сяр.звяно (любiмы- абыякавы -нянавiсны ) 3) вектарныя (канверсiйныя)-звязаны з напрамкам, якi уключ. У сябе дзеянне або прымету ~ прадаць-купiць.

Антонiмы абавязкова:*адсутн.часцiца не,*адной часцiны мовы, *можа выраж ва усiх знач, або толькi асобным (~белы-чорны”колер”)

Сутнасць антанiм. супрацьпаст: антонiм, антытэза, энантыясемiя, аксюмаран

Антонiм – словы адной часцiны мовы, якiя абазначаюць супрацьлеглыя паняццi.

Антытэза – стылiст.прыем,словы забяспечв.кантраснасць у выраж.думак, апiсаннi з`яу. (Паклiчу у сведкi спаленных, распятых, але зауседы юных I жывых ``` Грахоускi)i

Аксюмаран – стылiст.фiгура, аб`ядноув.сэнсава процiлеглыя, несумяшчальныя паняццi з мэтай стварэння экспрэс.эфекту (~жывы труп, салодкi,боль)

Энантыясемiя –

Лексiка бел.мовы паводле паходжання

Лекс.суч.бел.мовы: СПРАДВЕЧНАБЕЛ (уласнабел,усх.славян, агульнасл, iндаеурап), ЗАПАЗЫЧ (са стараслав мовы, з iнш.слав.моу, з неславян.моу)

Пласты лексiкi бел.мовы: 1) агульнаславян.моун.адз-ва 2) усходнеслав.еднасць 6-13ст 3) фармiрюбел.народнасцi-уласнабелар.л.

Агульнаславян – людзi I часткi(чалавек, галава, унук),геагр. I з`явы прыроды(зямля, вецер),раслiн I жывел свет (каза, конь), прылады працы(барана, серп), пабудовы(двор, гумно), абстракт.паняццi(любоу,воля)

Усходнеславян. – жывелы(кошка,сабака),гаспадар.прылады(карзiна, самавар),стравы(пiрог, цеста), людзей(конюх,пастух), сення,пасля,цяпер.

Уласнабел. – атмасфера з`явы(золак,цемра), абстрактн(абавязак, летуценне),тэрмiны(дзейнiк,пытальнiк), працэсы(бачыць, хiлiць)+бусел,маладзiк, спявак, гаспадар.

Методыка вызначэн.бел.мовы

Запазыч.са слоу: 1 -эк. I культ. Сувязi часой ВкЛ(агрэст, касцел, здрада) 2 -1568 Люблiн.унiя,паланiзмы (гарнец, гузiк, сукенка) 3 -прыметы паланзмау: дл (рыдлеука), ен,ён,ян(арэнда,маентак),[ц] замест[ч] (моц), суф. –унак- (накiрунак) 4- калькаванне з рус. (мiлагучны,дрэваапрацоучы) 5- фр (алея, вакзал) 6 -англ(чэк, хакей) 7- ням (гiльза,шына) 8- iтал(акорд, кларнет) 9 -украiн (шкаляр, боршч)

Прыкметы запазыч.слоу: *[ф]- фае; *аа,ау,аэ – аазiс,аура;* э,о на пач – эгаiзм; * мп, мв, кс, пс – сiмвал;* прыст.а-,он-, анты- - анемiя;* суф. –ум-,-ус-,-тар-,-цы - - прэзiдыум;* ер,яж – шафер, пляж.

Асваеннi: 1)фанет (падпарадкаванне iнш.слоу белфанет.законам ~аб`ект, вiраж) 2)граматычн (падпарадк.марфемн.структуры~ганарар,прэмiя) 3) графiчнае (перада сродкамi бел.мовы ~камп`ютэр, сервiс) 4)семантычнае (па сэнсу diploma – лiст)